Yuqorida ко 'rsatib о ‘tilgan xarajatlar tarkibiga kirmagan boshqa
ishlab chiqarish xarajatlari.
Bularga ishlab chiqarishni xomashyo
materiallar, yoqilg‘i, energiya, asboblar, moslamalar va boshqa
m ehnat vositalari va buyumlari bilan ta ’minlashga oid xarajatlar,
ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarni ishchi holatida saqlash
xarajatlari (texnik ko'rik va qarashga, o ‘rtaliqdagi joriy va kapital
ta ’mirlash o ‘tkazishga sarflangan xarajatlar) kiradi.
X arajatlar ikki m arta: dastlab rejali, ya’ni b o ‘lg‘usi sarf-
xarajatlar, keyin esa tovar ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy
xarajatlar hisoblanadi. Bunda iqtisod qilingan narsa (mablag‘)
korxonaning darom adiga aylanadi, bu esa uning ishchilarini
boyitadi, ortiqa xarajatlar esa zararga olib keladi. Ortiqcha xarajat-
larni sinchkovlik bilan tahlil qilish, uning hosil bodish sababla-
rini aniqlash kerak. Chunki u korxonaning yopilishi va xodim-
larning ishdan bo ‘shatilishi xavfmi tug‘diradi.
1 0 9
Misol tariqasida mazkur tartib bo'vicha uy-ro‘zg‘orda ishlatiladi-
gan to ‘quv va tikuv mashinasidan sotish uchun buyumlar tayyor-
lashda foydalanish, o ‘g‘itlar, yadrokimyoviy vositalar, changlatgich
mahsulotlami saqlash omboridan foydalangan holda poliz mahsulotlari
yetishtirish, bu mahsulotlami sotishga tayyorlash uchun qilingan sarf-
xarajatlar va ulardan olingan daromadlami hisoblab chiqish mumkin.
Yuqorida bayon etilgan misollarni keltirganda, ularning um u-
miy xarakterda ekanligi bois, ularni yaxshilab tushunib olish za-
rurligini, zero, har qanday tadbirkorlik faoliyati ularni bilish aso-
siga qurilishini qayd etish lozim.
Matematikani o'qitishda eng oddiy kundalik iqtisodga oid ma-
salalardan foydalanish yo'li bilan uni (matematikani) «jonlantirish»
kerak. Buning uchun matematik misol-masalalarni imkoni boricha
haqiqiy va tez-tez uchrab turadigan hayotiy vaziyatlardan olish zarur.
Agar gap hajmlar haqida borayotgan bo‘lsa, shunday misolni
keltirish mumkin. Aytaylik, sotib olish uchun bir xil tovarlardan
birini olmoqchisiz. Tabiiyki, bunda hajmi kattarog‘i, masalan,
tarvuz sotib olishda tanlanadi (tarvuzni tortish uchun tarozi
boMmagan holatda). Agar gap elektr iste’mol qiladigan tovar,
masalan, elektr isitish asbobi sotib olish haqida borsa, ancha
arzon asbobni sotib olishdan ko'riladigan foydani taqqoslash
mumkin (bunda elektr asbobining qancha elektr iste’mol qilishi
va unda tejaladigan to ‘lov haqi hisoblanadi).
lqtisodni matematika bilan yaxshi qo‘sha oladigan o ’quvchini
imkoniyati teng b o ’lmagan qim or o ‘yiniga qiziqtirish mumkin
emas. Masalan, o ’yin olib borayotgan kishi bir sharchani 3 ta
stakandan birining ostiga yashiradi va sharchaning qayerdaligini
topishni taklif etadi. O ’yinga kirishgan o ’yinchining imkoniyati
bilan o'yinni olib borayotgan kishining imkoniyatlarini baholash
shuni ko ‘rsatadiki, eh tim o llar nazariyasiga m uvofiq, sizning
yutib olish im koniyatingiz (sharchaning qayerdaligini topishin-
giz) 1/3 ga, topa olmasligingiz (ya’ni yutqazishingiz) 2/3 ga teng.
Bundan ko‘rinadiki halol, obyektiv o ’yinda ham o ‘yinni olib bora
yotgan o ‘yinchining yutish imkoniyati siznikidan ikki marta yuqori.
Shunday ekan, bunday o ‘yin o'ynash o lrinlimi? Xuddi shuning-
dek, lotereyada ham yutish ehtimolini hisoblab chiqish qiyin emas.
Bunda yutish imkoni sharchali o ’yindagidan ham kam.
B undan ko ‘rinib turibdiki, m atem atika darsi m avzularini
o ‘tishda har doim uning hayot bilan bog‘liqligiga doir misollarni
qidirish va topish zarur ekan.
1 1 0
3-sinfda integratsiyalashgan dars (matematika+tabiatshunoslik)
Darsning mavzusi.
«Harakatga doir masala».
0 ‘qituvchi: — Keling, ko‘phadli sonlarni eslaylik. Daftarin-
gizga quyidagi sonlarni yozing: 40204506, 326925, 150000000,
32482. Sonlarni ortib borish tartibida o ‘qing. Eng katta sonni ay-
ting. Bunday katta son nimani bildirishi mumkin? (Bolalar o ‘z
taxminlarini aytadilar.)
0 ‘qituvchi: — Bu son yerdan quyoshgacha b o ‘lgan m aso-
fani bildiradi. Bu juda katta kilom etrlar soni, uni tasavvur qilish
qiyin. Agar biz quyoshga aravada boradigan bo‘lsak, bizga 500 yil
kerak bo‘lar edi. Bu necha asrga teng?
Bolalar: — 5 asrga.
0 ‘qituvchi: — Odam lar avtomobilni ixtiro qilishdi. Endi bu
yo‘lni bosib o ‘tish uchun 5 marta kam vaqt kerak bo‘ladi. Bu
qancha?
Bolalar: — 100 yil.
0 ‘qituvchi: — Samolyotda esa 10 yil uchish kerak. Bu necha oy?
Bolalar: — 120 oy.
0 ‘qituvchi: — Raketa esa bu yo‘lni 1 yilda bosib o ‘tadi. Agar
yilni kun hisobida oichasak, bu necha kun?
Bolalar: — 366 kun.
0 ‘qituvchi: — Quyosh nuri bu masofani 8 m inutda bosib
o ‘tadi. Agar birinchi quyosh qizchani ertalab soat 7 da uyg‘otib
yuborgan bo ‘lsa, quyosh soat nechada chiqqanligini hisoblang.
Bolalar: — Soat 6-yu 52 minutda.
0 ‘qituvchi: — Quyoshgacha uchib borish mumkinmi?
Bolalar: — Y o‘q, chunki bu juda ham uzoq, amalda mumkin
ham emas. Negaki, quyoshning harorati juda yuqori.
0 ‘qituvchi: — Quyosh planetami?
Bolalar: — Yo‘q. Bu sayyora.
0 ‘qituvchi: — Yerga eng yaqin bo‘lgan Mirrix va Zuhro.
0 ‘qituvchi: — Yerga hammadan qaysi sayyora yaqin? Sayyo-
ralardagi hayot sharoitlarini taqqoslasak, qaysi sayyoradagi hayot
sharoiti Yerdagi hayot sharoitlariga yaqinroq bo‘ladi.
Og‘zaki ish.
Yer yaqinidagi orbitaga chiqish uchun bizning
kemamiz kosmik tezlikda harakat qilish kerak. U 8 km/s.ga teng.
Hisoblab ko‘ringchi, bu bir m inutdan keyin bizning kemamiz
Yerdan qanday masofada uzoqda bo‘ladi?
Bolalar: — 60-8=480 km.
I l l
0 ‘qituvchi: — Biz hayot sharoitlari bo'yicha Mars yerdagi
hayot sharoitlariga yaqinligi haqida gapirgan edik. Kemamiz
Marsga yetishi uchun kema ikkinchi tezlikda harakat qilishi lo-
zim. Ikkinchi kosmik tezlik birinchisiga qaraganda 3 km/s.ga ko‘p.
Raketa 3 minut ichida qanday masofani bosib o ‘tadi?
Bolalar: — 3 minut 180 sekund. Demak, masofa 1980 km.gateng.
0 ‘qituvchi: — Biz Yerdan Marsgacha boOgan masofaning
qanchaligini, kema qanday tezlik bilan harakat qilishini bilamiz.
Marsga yetib borish uchun qancha vaqt talab etilishini uyda mus-
taqil ravishda hisoblab chiqishga urinib ko‘ring.
|
