21
xronotop talabiga amal qilgan, makonu zamonlarni о‘zaro bog‘liqlikda aks ettirgan
faylasuf yozuvchi edi. Uning ertaklari va dramatik asarlarida buning о‘ziga xos
jihatlari kо‘zga tashlanadi.
“Dorian Greyning portreti” romani makoni Yevropa markazi, uning Angliya,
Fransiya kabi davlatlari bilan aloqador. Asar voqealari,
qahramonlar faoliyati
asosan о‘sha davr bilan bog‘liq bо‘lib, adib о‘zi yashab turgan vaqtdagi, aynan
kо‘rib bilib yurgan voqea-hodisalarni qalamga olgan. Oradan bir asrdan ziyod vaqt
о‘tib, bugungi kunda esa, bu voqealar, insoniy taqdirlar zamonaviy ahamiyatga ega
bо‘ldi. Xronotop adabiy-badiiy modelidan kо‘zlangan asosiy muddao ham
shundan iborat: har bir asarda tasvir asosi bо‘lgan voqealar, g‘oyalar, taqdirlar
undan keyingi zamonlar uchun ham qadrli va ibratli bо‘lishi lozim.
Asarning umumiy makon-zamon tizimi nuqtai nazaridan qaraganda, u
Dorian Greyning xushbichim, yoqimli bolalik chog‘laridan bosib о‘tgan maishat
komidagi bulg‘anch hayoti manzaralarining rassom Xolluordni о‘ldirgan, о‘zi ham
fojiali о‘lim topgan damlarigacha taxminan о‘n-о‘n besh
yillik hayoti timsolida
mujassam bо‘lgan. Bu makon-zamon tizimida tanazzulga qarab borgan hayot
yо‘llari burjuaziyaning ichdan chirishi kabi katta ijtimoiy illatning poetik modeli
sanaladi.
Isajon Sulton “Boqiy darbadar” romanida xronotop masalasi yillar, asrlar
silsilasi jarayoni bilan bog‘liq shakllarda о‘ziga xos murakkab poetik modelda
tarkib topgan. Necha zamonlar, necha makonlar aro tug‘ilgan, о‘sgan- ulg‘aygan,
shakllangan turli kishilar timsoli garchand bilvosita bir-biri bilan aloqadorlikda
bо‘lmasa-da, mohiyatan mushtarak g‘oya boqiylik umidida о‘zlaricha har qaysisi
gо‘yo alohida makon, alohida zamon ichra harakat faoliyatda namoyon bо‘ladilar.
Ammo, romanning umumiy g‘oyaviy konsepsiyasiga binoan, ularni yagona makon
(ona yer) yagona zamon (bugungi globallashayotgan dunyo) о‘z bag‘rida yakdil
qilib turadi.
Asarda boshdan oxir ishtirok etadigan boqiy darbadar timsoli romanning
umumiy
xronotopidagi muhim figura, makonu zamonlarni tutashtiruvchi vosita -
poetik model sanaladi.
“Boqiy darbadar” romanida tarixiy, afsonaviy shaxslar obrazi bilan birga,
yana turli tabiat ashyolarining, tarixiy shahar yoki yodgorliklarning tabiat
jonivorlari va parrandalarining timsollari ham jonli ravishda yaratilganligini, ularga
ham ma’lum g‘oyaviy vazifa yuklanganligini sezamiz. Masalan: bepoyon chо‘l-
sahrolar, bahaybat tog‘lar, toshbaqa, yovuz niyatli qora chumchuqlar,
qadimiy
shaharu qal’alar, oq bulutlar, burgut, tо‘rg‘ay...
Mana shu timsollarning makonu zamon ichra nazardan kechirilishi,
tasvirlanishi davrlarni, siyosiy-ijtimoiy mafkuralarni, taraqqiyot darajasini,
ma’naviy-ruhiy evrilishlarni tasavvur qilish imkonini bergan. Ayrim misollarni
kо‘rib о‘tsak bо‘ladi:
Sahrolar olis makonlar bag‘rida qum kо‘chib, huvillab yotgan vahimali
ma’vo bо‘lsa, bugungi zamonda paxta, g‘alla dalalari, bog‘-rog‘lar, uylar,
ma’muriy binolar kabi insoniy jamiyat tusini olgan;
Toshbaqa
“....uzorida Alloh kalimasi bо‘lgan toshbaqaning paydo bо‘lishi
xabari bir mо‘jiza yanglig‘ yashin tezligida tarqaldi. Odatda, mо‘jizalar va
g‘ayrioddiy narsalar qandaydir ulkan bir hodisaning boshlanishidan darak berib
namoyon bо‘ladi. Toshbaqa ham nimanidir darakchisi ekani ayon” (29-bet).
Sehrli ilohiy mohiyati bilan bu Bobo toshbaqa kо‘plarning, Somon amirining
ham diqqatini tortadi. Uzoq vaqt qidirishlar natijasida podsho askarlari uni qal’a
devori ostidan topib keladilar. Shoh toshbaqa uchun maxsus xona qurdiradi.
Shohona yashayotgan Toshbaqa kasallanib о‘ladi. Bu о‘z erki bilan tabiat bag‘rida
yayrab yurgan tabiat jonivori uchun zindondek gap edi. Yelkasida Alloh kalimasini
kо‘tarib yurgan toshbaqani ilohiy jonivor bilib, tepalik ustiga dafn qilib, qabr
ustiga tug‘ qadaydilar. Asta-sekin bu joy muqaddas makon sifatida ziyoratgohga,
kasallariga shifo tilaydigan joyga aylanadi.
“
Ishonuvchan kimdir esa toshlarni qalashtirib bir daxma qurdi, о‘zi esa u
yerning shayxi bо‘lib oldi. Keyingi yillarda u yer Bobo Toshbaqa maqbarasi deb
ataladigan bо‘ldi, toshbaqaparastlar kо‘paydi” (30-bet).
Makonu zamon tizimida oddiy toshbaqa qabri buncha e’zoz va ilohiy ruhiy
davo maskaniga aylanib qolganligini Toshbaqa uzoridan Alloh kalimasining
mavjudligi, demak unda Xudoning ilohiy davo mujdasi tarkib topganligi bilan
aloqador. Bu yozuvchining qaydiga, qadimiy Marv (Mari) shahri yaqinida bо‘lgan
Bobo Toshbaqa maqbarasi bugungacha ham najotbaxsh maskan bо‘lib
kelayotganligi ehtimoldan xoli emaski, uning zamon
kategoriyasidagi ilohiy
mohiyati shu bilan о‘lchanadi.
Xronotop masalasi nuqtai nazaridan qaraganda, “Dorian Greyning portreti” va
“Boqiy darbadar” romanlarida turlicha, anig‘i, о‘ziga xos yо‘l tutilgan. “Dorian
Greyning portreti”da voqealar olis-yaqin makonu zamonda emas, bir xil davr XIX
asr Yevropa muhiti bag‘rida kechadi. “Boqiy darbadar” esa minglab yillar
xronotopini о‘zida aks ettirishi bilan tarixiy, zamonaviy va hatto kelajak asari
xarakteriga ega bо‘lgan.
Uchinchi bobning ikkinchi faslida
“Intellektual romanda abadiyat
