Харажатларнинг юзга келишига кўра

342 
Тўғри харажатлар 
Эгри харажатлар 
Хом-ашё, материал харажатлари 
Энергия ва иссиқлик харажатлари 
Ишчиларга иш ҳақи харажатлари 
Устама харажатлари 
Амартизация харажатлари 
Бошқарув 
ходимлари 
иш 
ҳақи 
харажатлари 
Қарз 
маблағларига 
фоиз 
харажатлари 
1-расм. Ишлаб чиқариш харажатлари 
Асосий ишлаб чиқариш - бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни 
билан боғлиқ. Ёрдамчи ишлаб чиқариш деганда тўғридан тўғри маҳсулот 
ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш тушунилади. 
Бунда ёрдамчи ишлаб чиқариш ўзининг маҳсулоти билан асосий ишлаб 
чиқаришга хизмат кўрсатади. 
2. Иқтисодий элементига кўра - харажатлар элементли ва комплексли 
харажатларга бўлинади. Элементли харажатлар - бу таркибида бир хил турдаги 
сарфларни олган харажатлардир. Масалан, жами ишчиларнинг иш ҳақи 
харажатлари, сарфланган моддий заҳираларнинг қиймати, асосий воситалар ва 
номоддий активларнинг амортизацияси ва бошқалар. Бундай деталлаштириш 
қимматликларни тайёрлаш, штатлар жадвалини таҳлил қилиш, тариф 
ставкалари ва окладларни корректировка қилиш жараёнини режалаштиришга 
имкон яратиб беради. Уларнинг пул оқимидаги ҳажми молиявий ҳисоботда ўз 
аксини топади. 
Комплекс харажлар бир нечта харажатлар элементларидан (умумишлаб 
чиқариш, умум хўжалик, келгуси давр харажатлар) таркиб топади. Бу харажат-
ларни назорат ва таҳлил қилиш смета ва нормативга асосан амалга оширилади. 
3. Маҳсулот таннархига қўшилишига кўра харажат эгри ва тўғри 
харажатларга бўлинади. 
Тўғри харажатлар - маҳсулот, иш, хизматнинг аниқ турига тегишли 
бўлган харажатлар (материаллар, ишчиларнинг иш ҳақи ва бошқалар) дир. 

343 
Эгри харажатлар бир вақтнинг ўзида бир нечта маҳсулот турига тегишли 
бўлган харажатлар (електр энергия, иситиш, машина ва ускуналарнинг 
ишлари)дир. Харажатларнинг бундай ҳисоби таннарх таркиби ва маҳсулот тури 
бўйича таҳлил қилиш имконини беради. Маҳсулот таннархи таркибига тўғри 
харажатлар элементига кўра бўлинса, эгри харажатлар комплекс моддаларга 
асосан бўлинади. 
Технологик жараёнга кўра харажатларни ишлаб чиқаришда асосий ва 
қўшимчага бўлиш мумкин (ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш, ташкилотни 
бошқариш). Таркибига кўра қўшимча харажатлар умумишлаб чиқариш 
харажатлари ва умумхўжалик харажатларига бўлинади. 
4. Техник-иқтисодий алоқаси ва ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлигига 
кўра харажатларни ўзгарувчан ва доимий харажатларга бўлиш мумкин. 
Ўзгарувчан харажатлар маҳсулотнинг бир бирлиги учун нормаланади: 
маҳсулот ҳажми ошиши билан бу харажатлар ҳам ўсади, камайиши билан 
камаяди. Мисол учун, материал харажатлари, ишчиларнинг иш ҳақи 
харажатлари ва бошқалар. Ўзгарувчан харажатлар маҳсулот қийматини 
характерласа, қолган харажатлар корхона қийматини характерлайди. Бозорни 
корхонанинг қиймати эмас, балки маҳсулотнинг қиймати қизиқтиради.
Ярим доимий харажатлар
– ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлади, 
лекин унга мутаносиб равошда ўзгармайди, улар босқичма-босқич кўпаяди, 
яъни ишлаб чиқариш ҳажмининг маълум даражасигача доимий бўлади, шундан 
сўнг ҳажми ўзгарганда кўпаяди ва яна ишлаб чиқаришнинг маълум 
даражасигача ўзгармайди. 
Муқобил харажатлар - бу фойдаланилмаган имкониятларга қилинган 
сарф харажатлардир. Улар бир ҳаракатни танлаш бошқа ҳаракатнинг вужудга 
келишини истисно қиладиган пайтдаги бой берилган фойдани билдиради. 
Масалан, спорт сумкалари ишлаб чиқарадиган корхона чемодан тайёрлашга 
буюртма олди. Агар корхона бу буюртмани қабул қилса, спорт товарларини 
сотадиган магазинларнинг бутун бир тармоғи учун одатдаги миқдорда спорт 
сумкалари ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқариш имкониятлари (машина ва иш 

344 
вақти) етишмайди. Бу буюртмани қабул қилишнинг муқобил харажатлари 
спорт сумкаларини ишлаб чиқариш имконияти қолмагани сабабли бой 
берилган фойдадир. Бу бой берилган фойдани спорт сумкаларини сотишдан 
олинадиган потенсиал даромаддан уларни ишлаб чиқаришга кетадиган 
харажатларни чиқариб ташлаш йўли билан ҳисобланиши мумкин. Муқобил 
харажатлар ҳар бир киши қабул қилган қарорида ҳам мавжуд бўлади. Муқобил 
харажатларга талабани университетда ўқитиш учун сарфланган харажатлар ҳам 
иш ҳақига қўшилади. Лекин талаба бу вақтда ишламаган ва унга иш ҳақи 
ҳисобланмагандир. 
Муқобил 
харажатлар 
ҳаракатнинг 
танлаш 
чоғида 
ҳаракатларнинг бошқа вариантларидан воз кечиш натижасида йўқотилган ёки 
қурбон қилинган потенсиал наф сифатида аниқланади. 
 
Ишлаб чиқариш харажатларини назорат қилишда корхонада юзага 
келиши мумкин бўлган харажатлар сметасини тузиб чиқиш ва уни раҳбар 
тасдиғидан ўтказиб қўйиш харажатларни бошқаришни осонлаштиради ва 
қўшимча харажатларни юзага келишини олдини олади. Харажатларни назорат 
қилишда харажатлар марказига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Чунки айнан 
ишлаб чиқаришда харажатлар тақсимоти харажатлар жавобгарлик марказида 
юзага келиб, маҳсулот таннархининг миқдорий кўрсаткичини белгилаб беради. 
Харажатларни назорат қилишда бир турдаги харажатлар бир кишига юкланиб 
қолмаслигини алоҳида эътибор қаратиш лозим. Яъни моддий материалларни 
ишлаб чиқариш цехига берувчи моддий жавобгар шахс билан қабул қилиб 
олувчи цех бошлиғи битта шахс бўлиб қолмаслиги лозим. Йўқса 
материалларнинг йўқолиши, камомад ҳолатлари юзага келиб чиқади. 

Download 8,84 Mb.