Ishlab chiqarish changlari va zaharli moddalarning

Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar. Zararli va zaharli 
moddalarning inson organizmiga ta’siri 
9.3.1.
 
Ishlab chiqarish zaharli
deb, odamni mehnat faoliyati sharoitida ta’sir 
etadigan, ish qobiliyati va sog’lig’ini susaytiradigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda 
ro’y beradigan zararlanishlarni vujudga keltiradigan omillarga aytiladi. Ularni asosan 
toksikologiya fani o’rganadi. Bu fan ishlab chiqarish zaharlarining organizmga ta’sir 
Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar. Zararli va zaharli moddalarning inson 
organizmiga ta’siri 
Ishlab chiqarish zaharli
deb, odamni mehnat faoliyati sharoitida ta’sir etadigan, ish 
qobiliyati va sog’lig’ini susaytiradigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda ro’y beradigan 
zararlanishlarni vujudga keltiradigan omillarga aytiladi. Ularni asosan toksikologiya 
fani o’rganadi. Bu fan ishlab chiqarish zaharlarining organizmga ta’sir qilish belgilarini 
o’rganadi, ularning zaharlilik va xavflilik darajasini belgilaydi, gigienik me’yorlar va 
tavsiyalar ishlab chiqadi. 
Zaharlar umumiy va mahalliy ta’sir qilishi mumkin. 
Umumiy ta’sir
zaharning qonga so’rilishi natijasida rivojlanadi. Masalan, 
marganetsdan zaharlanishda asab tizimi, benzol ta’sirida esa qon ajratish organlari 
zarar ko’radi. 
Mahalliy ta’sir
ko’rsatishda to’qimalarning shikastlanishi: ta’sirlanish, 
yallig’lanish hodisalari, ishqoriy va kislotali eritmalar va bug’lar bilan ishlaganda teri 
hamda shilliq pardalarning kuyishi sodir bo’ladi. 
Ishlab chiqarishda zaxarlanishlar o’tkir, o’rtacha va surunkali shakllarda o’tadi. 
O’tkir zaxarlanishlar
asosan guruh xolatida bo’ladi. Bu zararlanishlar quyidagicha 
xarakterlanadi: zaxarlar qisqa muddatda- bir smenada ta’sir qiladi; organizmga 
zaxarlar katta miqdorda tushishi, xavodagi miqdori juda yuqori bo’lishi, kimyoviy 
moddani bilmay ichib qo’yilishi yoki teri qattiq ifloslanishi natijasida sodir bo’ladi. 
Surunkali zaharlanishlar,
organizmga oz-oz miqdordagi zaharlarning uzoq vaqt 
asta-sekin yig’ilishi natijasida yuzaga keladi. Organizmda zaxarning o’zi yig’ilishi 
yoki o’zgarishlar keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, benzoldan o’tkir zaharlanishda 
asosan asab tizimi zarar ko’radi va narkotik ta’sir kuzatiladi, surunkali zaharlanishda 
esa qon ishlab chiqarish tizimi zararlanadi. Surunkali zaharlanishlar belgilariga ko’ra 
o’tkir zaharlanishlarga o’xshash bo’lsada, biroq asta-sekin rivojlanadi va birmuncha 
surunkali kechadi. 
Ishlab chiqarish zararlari boshqa salbiy oqibatlarga ham sababchi bo’ladi. Ular 
organizmning biologik qarshiligini pasaytiradi, yuqori nafas yo’llari, o’pka sili, yurak-
tomir tizimi kasalliklari rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Undan tashqari zararlar 
allergik ta’sir ko’rsatishi natijasida bronxial astma, ekzema va boshqa kasalliklarni 
keltirib chiqaradi. 
Zaxarli gazlar kimyoviy kurollar sifatida xam keng ko’llanilgan. Ayniqsa 1914-1918 
yillarda Germaniya tomonidan ko’p qo’llanilgan. 1935 yilda Italiya Abbesiniyada, 
Yaponiya esa Xitoyda, Amerika 1952-1953 yillari Koreyada, so’ngra Vetnamda 
qo’llagan. Kimyoviy gazlarning bir turi chechen zo’ravonlariga qarshi Moskvada ham 
qo’llanilgan. 
Xavoga tarqalgan zaxarli moddalarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: 
tezda parchalanib ketadigan zaxarli moddalar; barqaror zaxarli moddalar. 
Tezda parchalanib ketedigan
zaxarlovchi moddalar ham o’z navbatida 
quyidagilarga bo’linadi: umumiy zaxarlovchi moddalar- tsian kislota, xlortsian; 
bo’g’uvchi zaxarlovchi moddalar - fosgen, difosgen; aksa keltiruvchi zaxarlovchi 
moddalar - adamsit,, difenilxlorarsin. Bu zaxarlovchi moddalar erning ustki 
atmosferasida tezda bug’lanib chiqib tez ta’sir qilish xususiyatiga egadir. 
Barqaror zaxarli moddalar
o’z navbatida fiziologik ta’siriga karab ham bo’linadi: 
teri-kasalligini 
keltirib 
chiqaruvchilar 
- 
iprit, 
lyuizit; 
ruxiy 
zaxarlovchi(nervnoparalitik)lar - tabun, zarin, zoman; ko’zni achishtiruvchi 

(lakrimator)lar -xloratsetofenon, brom- benziltsianid. Bu zaxarli moddalar asta sekinlik 
bilan bug’lanadi va bir necha kungacha ta’sir kuchiga ega bo’ladi. 
Sanoatda zaharli moddalar odam tanasiga nafas olish yo’li yoki teri orqali, ovqat 
eyish vaqtida, ifloslangan suvni iste’mol qilinganda o’tadi va saqlanuvchi 
zaharlanishga olib keladi. 
Kuchli zaharlanish
ko’proq miqdordagi zararli moddalarni to’satdan tanaga o’tishi 
bilan sodir bo’ladi. SHuningdek, zararli moddalarni tanaga oz- ozdan o’tishi va 
yig’ilishi natijasida kasb kasalliklari kelib chiqadi. 
Zararli va zaharli moddalarning ta’siri ularning tarkibiga, tuzilishiga, fizik-
kimyoviy xususiyatiga, xossalariga, miqdordagi, tanaga o’tish yo’llariga, holatiga, 
uchuvchanligiga va suvda, yog’da eruvchanligiga bog’liq. 
Kimyo 
sanoati 
korxonalarida 
olinadigan, 
ishlatiladigan 
moddalar 
va 
mahsulotlarning ko’pchiligi, masalan, ammiak, gazlar, benzol, benzin, kerosin, karbon 
vodorodlar, spirtlar, efirlar, kislotalar, ishqorlar va boshqalar zaharli hisoblanadi. 
Neft’ mahsulotlari tarkibida past molekulali karbon vodorodlar molekulyar og’irligi 
oshishi bilan ularning zaharlash qobiliyati ortadi. Masalan, butanning ta’siri etandan, 
etilen esa etandan, asetilen esa 
etilendan kuchlidir. Normal tuzilishdagi moddalarga nisbatan tarmoqlangan, zanjirli 
birikmalarning ta’siri kamroq bo’ladi. 
Moddalarning uchuvchanligi kamayib borishi bilan (S10N22) dan boshlab ularning 
ta’sirchanligi ham kamayadi. Karbon vodorodlar tarkibiga galogenlar kiritish, ularning 
zaharlash qobiliyatini oshiradi, aksincha, giroksil guruhining kiritilishi ta’sirchanlik 
xususiyatini kamaytiradi. 
Karbon vodorodlar molekulasidagi vodorodni nitro (NO2), amino (NH2) 
guruhlarga almashtirish
 
ularning zaharlash xususiyatini o’zgartiradi. 
Moddalarning valentligi ortib borishi bilan ularning ta’sirchanligi ham o’zgaradi. 
Masalan, 6 valentli xrom 3 valentlikdan, marganes oksidi marganes sul’fatdan, temir 
oksidi temir sul’fatdan kuchlidir. 
Kimyoviy moddalar vakillarining gomologik qatorini o’rganish natijalari ko’pgina 
o’xshash moddalar haqida fikr yuritishda, kasallikning va zaharlanishning oldini 
olishda ma’lum darajada yordam beradi. Zahar moddalarni olishda ma’lum darajada 
yordam beradi. Zahar moddalarni suvda, tanadagi suyuqliklarda eruvchanligining 
oshishi bilan ularning ta’sirchanligi ham ortib boradi. 
Masalan, suvda eruvchan oq mish’yak (As2O3) kuchli zahar, kam eruvchani 
(As2S3) zaharsiz, eruvchan bariy xloridi (VaSh) zaharli, bariy sul’fat (VaS04) esa 
zaharsiz va h.k. 
Zaharli moddalar odam tanasi va ayrim to’qimalariga ko’rsatadigan ta’sirga qarab 
shartli ravishda to’qqiz guruhga bo’ lingan: 

Download 489,68 Kb.