Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar. Zararli va zaharli
moddalarning inson organizmiga ta’siri
9.3.1.
Ishlab chiqarish zaharli
deb, odamni mehnat faoliyati sharoitida ta’sir
etadigan, ish qobiliyati va sog’lig’ini susaytiradigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda
ro’y beradigan zararlanishlarni vujudga keltiradigan omillarga aytiladi. Ularni asosan
toksikologiya fani o’rganadi. Bu fan ishlab chiqarish zaharlarining organizmga ta’sir
Ishlab chiqarish jarayonlarida zararli omillar. Zararli va zaharli moddalarning inson
organizmiga ta’siri
Ishlab chiqarish zaharli
deb, odamni mehnat faoliyati sharoitida ta’sir etadigan, ish
qobiliyati va sog’lig’ini susaytiradigan kasbiy yoki ishlab chiqarishda ro’y beradigan
zararlanishlarni vujudga keltiradigan omillarga aytiladi.
Ularni asosan toksikologiya
fani o’rganadi. Bu fan ishlab chiqarish zaharlarining organizmga ta’sir qilish belgilarini
o’rganadi, ularning zaharlilik va xavflilik darajasini belgilaydi, gigienik me’yorlar va
tavsiyalar ishlab chiqadi.
Zaharlar umumiy va mahalliy ta’sir qilishi mumkin.
Umumiy ta’sir
zaharning qonga so’rilishi natijasida rivojlanadi. Masalan,
marganetsdan zaharlanishda asab tizimi, benzol ta’sirida esa qon ajratish organlari
zarar ko’radi.
Mahalliy ta’sir
ko’rsatishda to’qimalarning shikastlanishi: ta’sirlanish,
yallig’lanish hodisalari, ishqoriy va kislotali eritmalar va bug’lar bilan ishlaganda teri
hamda shilliq pardalarning kuyishi sodir bo’ladi.
Ishlab chiqarishda zaxarlanishlar o’tkir, o’rtacha va surunkali shakllarda o’tadi.
O’tkir zaxarlanishlar
asosan guruh xolatida bo’ladi. Bu zararlanishlar quyidagicha
xarakterlanadi: zaxarlar qisqa muddatda- bir smenada ta’sir qiladi; organizmga
zaxarlar katta miqdorda tushishi, xavodagi miqdori juda yuqori bo’lishi,
kimyoviy
moddani bilmay ichib qo’yilishi yoki teri qattiq ifloslanishi natijasida sodir bo’ladi.
Surunkali zaharlanishlar,
organizmga oz-oz miqdordagi zaharlarning uzoq vaqt
asta-sekin yig’ilishi natijasida yuzaga keladi. Organizmda zaxarning o’zi yig’ilishi
yoki o’zgarishlar keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, benzoldan o’tkir zaharlanishda
asosan asab tizimi zarar ko’radi va narkotik ta’sir kuzatiladi, surunkali zaharlanishda
esa qon ishlab chiqarish tizimi zararlanadi. Surunkali zaharlanishlar belgilariga ko’ra
o’tkir zaharlanishlarga o’xshash bo’lsada, biroq asta-sekin rivojlanadi va birmuncha
surunkali kechadi.
Ishlab chiqarish zararlari boshqa salbiy oqibatlarga ham sababchi bo’ladi. Ular
organizmning biologik qarshiligini pasaytiradi, yuqori nafas yo’llari, o’pka sili, yurak-
tomir tizimi kasalliklari rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Undan tashqari zararlar
allergik ta’sir ko’rsatishi natijasida bronxial astma, ekzema va boshqa kasalliklarni
keltirib chiqaradi.
Zaxarli gazlar kimyoviy kurollar sifatida xam keng ko’llanilgan. Ayniqsa 1914-1918
yillarda Germaniya tomonidan ko’p qo’llanilgan. 1935
yilda Italiya Abbesiniyada,
Yaponiya esa Xitoyda, Amerika 1952-1953 yillari Koreyada, so’ngra Vetnamda
qo’llagan. Kimyoviy gazlarning bir turi chechen zo’ravonlariga qarshi Moskvada ham
qo’llanilgan.
Xavoga tarqalgan zaxarli moddalarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin:
tezda parchalanib ketadigan zaxarli moddalar; barqaror zaxarli moddalar.
Tezda parchalanib ketedigan
zaxarlovchi moddalar ham o’z navbatida
quyidagilarga bo’linadi: umumiy zaxarlovchi
moddalar- tsian kislota, xlortsian;
bo’g’uvchi zaxarlovchi moddalar - fosgen, difosgen; aksa keltiruvchi zaxarlovchi
moddalar - adamsit,, difenilxlorarsin. Bu zaxarlovchi
moddalar erning ustki
atmosferasida tezda bug’lanib chiqib tez ta’sir qilish xususiyatiga egadir.
Barqaror zaxarli moddalar
o’z navbatida fiziologik ta’siriga karab ham bo’linadi:
teri-kasalligini
keltirib
chiqaruvchilar
-
iprit,
lyuizit;
ruxiy
zaxarlovchi(nervnoparalitik)lar - tabun, zarin, zoman; ko’zni achishtiruvchi
(lakrimator)lar -xloratsetofenon, brom- benziltsianid. Bu zaxarli moddalar asta sekinlik
bilan bug’lanadi va bir necha kungacha ta’sir kuchiga ega bo’ladi.
Sanoatda zaharli moddalar odam tanasiga nafas olish yo’li yoki teri orqali, ovqat
eyish vaqtida, ifloslangan suvni iste’mol qilinganda o’tadi va saqlanuvchi
zaharlanishga olib keladi.
Kuchli zaharlanish
ko’proq miqdordagi zararli moddalarni to’satdan tanaga o’tishi
bilan sodir bo’ladi. SHuningdek, zararli moddalarni tanaga oz- ozdan o’tishi va
yig’ilishi natijasida kasb kasalliklari kelib chiqadi.
Zararli va zaharli moddalarning ta’siri ularning tarkibiga, tuzilishiga,
fizik-
kimyoviy xususiyatiga, xossalariga, miqdordagi, tanaga o’tish yo’llariga, holatiga,
uchuvchanligiga va suvda, yog’da eruvchanligiga bog’liq.
Kimyo
sanoati
korxonalarida
olinadigan,
ishlatiladigan
moddalar
va
mahsulotlarning ko’pchiligi, masalan, ammiak, gazlar, benzol, benzin, kerosin, karbon
vodorodlar, spirtlar, efirlar, kislotalar, ishqorlar va boshqalar zaharli hisoblanadi.
Neft’ mahsulotlari tarkibida past molekulali karbon vodorodlar molekulyar og’irligi
oshishi bilan ularning zaharlash qobiliyati ortadi. Masalan, butanning ta’siri etandan,
etilen esa etandan, asetilen esa
etilendan kuchlidir. Normal tuzilishdagi moddalarga
nisbatan tarmoqlangan, zanjirli
birikmalarning ta’siri kamroq bo’ladi.
Moddalarning uchuvchanligi kamayib borishi bilan (S10N22) dan boshlab ularning
ta’sirchanligi ham kamayadi. Karbon vodorodlar tarkibiga galogenlar kiritish, ularning
zaharlash qobiliyatini oshiradi, aksincha, giroksil guruhining kiritilishi ta’sirchanlik
xususiyatini kamaytiradi.
Karbon vodorodlar molekulasidagi vodorodni nitro (NO2), amino (NH2)
guruhlarga almashtirish
ularning zaharlash xususiyatini o’zgartiradi.
Moddalarning valentligi ortib borishi bilan ularning ta’sirchanligi ham o’zgaradi.
Masalan, 6 valentli xrom 3 valentlikdan, marganes oksidi marganes sul’fatdan, temir
oksidi temir sul’fatdan kuchlidir.
Kimyoviy moddalar vakillarining gomologik qatorini o’rganish natijalari ko’pgina
o’xshash moddalar haqida fikr yuritishda, kasallikning
va zaharlanishning oldini
olishda ma’lum darajada yordam beradi. Zahar moddalarni olishda ma’lum darajada
yordam beradi. Zahar moddalarni suvda, tanadagi suyuqliklarda eruvchanligining
oshishi bilan ularning ta’sirchanligi ham ortib boradi.
Masalan, suvda eruvchan oq mish’yak (As2O3) kuchli zahar, kam eruvchani
(As2S3) zaharsiz, eruvchan bariy xloridi (VaSh) zaharli, bariy sul’fat (VaS04) esa
zaharsiz va h.k.
Zaharli moddalar odam tanasi va ayrim to’qimalariga ko’rsatadigan ta’sirga qarab
shartli ravishda to’qqiz guruhga bo’ lingan:
