63
2. Nakatkali halqa yordamida okulyarda
joylashgan analizatorni
aylantirib kuzatish maydonining maksimal tundlashishni oling (qutblagich
va analizatorning oʻzaro tik holati, kompensator “0” holatida).
3. Pribor stoliga oʻrganilayotgan namunani shunday joylashtiringki,
undagi nur yoʻli kirish qirrasiga tik tushganida maksimal boʻlsin.
4. Oʻrganilayotgan shisha namunasida yoʻllar farqi δ ni aniqlang.
Buning uchun analizator blokiga λ/4 plastinka oʻrnatiladi va analizator
limbi “0” holatiga keltiriladi. Asbob stolidagi oʻrganilayotgan
namunani
okulyar koʻrish maydoniga joylashtirib shakli yoʻllar farqi δ, kuchlanish
qiymati va taqsimotiga, ya’ni aynan:
540 [nm] dan koʻproq yoʻllar farqida koʻrish maydonida ranglar
qatori va 2 ta neytral (qora va kulrangdagi) tasmalar koʻrinib tursin;
540-100 [nm] yoʻllar farqida koʻrish maydonining boʻyalganligi
va 2 ta xira tasmalar kuzatilsin;
100 [nm] dan kamroq yoʻllarfarqida namunaning oʻrtasi va
chetlarida 2 ta xira tasmalar bilan ajralgan kulrang fon koʻrinib tursin.
Yoʻllar farqi δ quyidagicha aniqlanadi: δ>540 [nm] boʻlgan
holida
koʻrish maydoniga 540 nm toʻlqin uzunligiga ega boʻlgan nurni ajratuvchi
yorugʻlik filtri kiritiladi hamda interferensiya tartibi oʻrnatiladi. Buning
uchun neytral tasma va namuna oʻrtasi oʻrtasidagi xira tasmalar soni sanab
chiqiladi. Analizatorni aylantirib namunaning markazining maksimal
xiralashishga erishiladi. Analizator berilish burchagi γ qiymati hisobini
olib butun yoʻl va birlik yoʻl uzunligi δ/l uchun yoʻllar farqi δ hisoblanadi
(bu nurning ikkilanib sinishiga mos keladi):
δ /l =
⋅ γ ⋅ λ [nm/sm]
δ≤540 [nm] (N=0) boʻlgan holda yoʻllar
farqini monoxromatik nurda
ham, oq nurda ham oʻlchash mumkin. Oq nurda δ ni aniqlash uchun
analizatorni burab tasmalarni namuna oʻrtasiga joylashtiriladi. Ba’zan
aniqlikni oshirish maqsadida kuzatish maydonidagi burish burchagiga
yashil rangdagi rang filtri kiritiladi. Limb shkalasi boʻyicha δ burchagi
qiymati aniqlanadi.
5. δ/l birlik uzunlikning topilgan yoʻllar farqi qiymati boʻyicha
(berilgan markali shisha optik faollik koeffitsiyentini hisobga olgan holda)
ГОСТ 3514-76 ga muvofiq nurning ikkilanib sinishi boʻyicha
shisha
kategoriyasi oʻrnatiladi (10.1-jadval).
10.1-jadval
64
K kuchlanishning optik koeffitsiyenti 10
-12
[Pa]
-1
boʻlgan shishalarning
1 sm dagi 1 nm da nurning ikkilanib sinishi burchaklari
Kategoriya
Kuchlanishning optik koeffitsiyenti 10
-12
[Pa]
-1
boʻlgan shishalarning 1 sm dagi 1 nm da nurning
ikkilanib sinishi (
/l) B
2.0
gacha
2.0 dan 2.8
gacha
2.8 dan 3
gacha
1
1.5 gacha
2 gacha
3 gacha
2
4
6
8
3
7
10
13
4
10
15
20
5
25
50
65
6. δ ning topilgan yoʻllar farqi boʻyicha shisha namunalaridagi
kuchlanishlar qiymatlari σ
1
−σ
2
=σ aniqlanadi
7. Oʻlchash va hisoblashlar natijalari 2-jadvalga kiritiladi.
10.2-jadval
Oʻlchash natijalari
Namu
-na
tartibi
Faollik
koeffitsi-
yenti B,
10
-12
[Pa]
-1
Namu-
na
oʻlchami
l, [sm]
,
[
0
]
Yoʻllar
farqi
/l
[nm/sm]
Ikkilanib
sinish
boʻyicha
kategoriya
σ =σ
1
−σ
2
,
[Pa]
Hisobot tarkibi
Hisobotda qiyidagi ma’lumotlar boʻlishi zarur:
1. Qisqacha nazariy qism va δ, σ
1
−σ
2
=σ
ni hisoblash uchun asosiy
formulalar
2. ПКС-125 priborning optik sxemasi
3. Eksperiment va hisoblash ma’lumotlari jadvali
4. Eksperiment va hisoblash ma’lumotlari boʻyicha hulosalar
Nazorat savollari
1. Optik materiallar kuchlanganlik holatini oʻrganishning qutblanish-optik
usulining mohiyati.
65
2. Shishada nurning ikkilanib sinishiga olib keluvchi sabablar.
3. Kuchlanishlarning detallar optik tavsiflariga va umuman optik tizimning
sifatiga ta’siri.
4. ПКС-125 polyariskop polyarimetri. Uning tuzilishi,
vazifasi, asosiy
tugunlari va ularning elementlari.
