Рис.1. Ключевые направления развития человеческого капитала

94 
использования человеческого капитала с целью ускорения инновационного развития 
Узбекистана. 
Raxmatova Ma’suda Gaybullayevna, 
TDTU “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi katta o’qituvchisi, PhD .,
G’ofurov Shamshod Nosirjon o’g’li, TDTU talabasi
NEFT VA GAZ KORXONALARIDA KORPORATIV BOSHQARUV MEXANIZMLARINI 
TAKOMILLASHTIRISH
Jahonda iqtisodiy va texnologik taraqqiyoting yangi bosqichi sifatida namoyon bo‘lgan 
innovatsion inqilob sharoitida neft va gaz sanoati ishlab chiqarish samaradorligini innovatsion va 
raqamli texnologiyalar asosida oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jahon bankining 
ma’lumotlariga ko‘ra (2020-y) “Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 
60 foizga yetishi, aynan innovatsion yangiliklarni sanoat tarmoqlariga keng qo‘llash va samarali 
foydalanish hisobiga yaratilmoqda” . Bugungi kunda jahonda sanoat ishlab chiqarish rivojlanish 
tendensiyalariga ko‘ra, jumladan neft va gaz sanoatini resurslardan samarali foydalanish, 
raqobatbardoshlikni ustuvor darajada innovatsion va raqamli texnologiyalar, ishlab chiqarishni 
optimal tashkil qilish, mehnat unumdorligini oshirish, munosib ish joylarini tashkil qilish asosida 
rivojlantirish dolzarb muammolar sifatida qaratilmoqda. Jahonda sanoat korxonalarida innovatsion 
texnologiyalarni qo‘llash asosida samaradorlik oshirishda belgilangan parametrlarga ko‘ra ishlab 
chiqarishning zamonaviy texnologiyalarini ishlab chiqish (takomillashtirish), raqamli texnologiyalar, 
jumladan «big data» (ulkan ma’lumotlar) va «artificial intelligence» (sun’iy intellekt)ni soha 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qo‘llashning uslubiy-dasturiy asoslarini taokmillashtirish kabi 
yo‘nalishdagi tadqiqotlarga alohida e’tibor qratilmoqda. Amalga oshirilayotgan tadqiqotlar tarkibida 
neft va gaz ishlab chiqarish bo‘yinlarining texnik-texnologik jihatdan uyg‘un sxemasiga ko‘ra 
samaradorligini oshirish, sun’iy intellekt hisobiga raqamlashtirish texnologiyalarini takomillashtirish, 
sohada mehnatni ratsional tashkil qilish kabi mavzular yo‘nalishidagi tadqiqotlar ustuvor darajada 
bajarilmoqda. 
Yangilanib borayotgan O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarish tarmog‘ini jadal sur’atlar bilan 
sifat jihatdan rivojlantirish, ishlab chiqarishga innovatsion yangiliklar va texnologiyalarni keng 
qo‘llagan holda texnik-texnologik darajasini ilg‘or jahon amliyotiga muvofiqlashtirish kabi 
yo‘nalishlarda chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda. «... Iqtisodiyotning barcha sohalarini 
innovatsiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan Yangi O‘zbekiston iqtisodiyot milliy 
konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerak. Yangi O‘zbekiston iqtisodiyoti yalpi ichki mahsulotni 
kamida 30 foizga o‘stirish, korrupsiyani keskin kamaytirish imkonini beradi. Nufuzli xalqaro 
tashkilotlar o‘tkazgan tahlillar ham buni tasdiqlamoqda^1...» . Bu borada ishlab chiqarish bo‘g‘inlari, 
jumladan siquv kompressor stansiya-lari faoliyatini dastuiy integratsiyalashning uslubiy asoslarini 
takomillashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini raqamli infratuzilmalarni muqobillashtirish, 
mehnat unumdorligiga ko‘ra ishlab chiqarishning istiqbolda rivojlantirish bo‘yicha tavsilarni asoslash 
kabi yo‘nalishdagi ilmiy-tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish maqsadga muvofiq. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan “Harakatlar 
strategiyasi”da “…mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda xayotning barcha sohalarini 
liberllashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida iqtisodiyotni 
liberallashtirish va rivojlatirishning ustuvor yo’nalishlarida milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmog’I 
bo’lgan sanoat sohasini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning 
raqobatbardoshliligini oshirish masalasi turadi”, deb sanoat sohasining respublikamiz uchun naqadar 
muhim roli bor ekanini aytgan edi. Аmalga oshirilgan tadqiqotlar va o‘rganishlar shuni 
ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning 
investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy 
investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya 
qilish, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va shu asosda 

95 
milliy iqtisodiyotimizni barqaror va jadal rivojlantirishni ta’minlash maqsadida respublika 
byudjetidan katta miqdorda mablag’lar ajratilmoqda.
Korporativ boshqaruvni isloh qilish orqali sanoat korxonalariga to‘gʼridan-to‘gʼri xorijiy 
investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratish, kompaniya samaradorligini oshirish, 
korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarni joriy etish, korporativ boshqaruv, strategik 
boshqarishda tajribali rahbarlar rolini mustahkamlash, kompaniyalar iqtisodiyotining barqaror 
o‘sishini taʼminlashlashga xizmat qilishi kerak. 
Korporativ boshqaruvni yanada rivojlantirish zarurati, uning yordamida ijobiy natijalarga 
erishish mumkinligi bilan bog'liq: 
-kompaniyaning investitsiya jozibadorligini oshirish; 
-moliyaviy resurslarni uzoq muddatli sarmoyalashga tayyor investorlarni jalb qilish;
-faoliyat samaradorligini oshirish; 
-bank kreditlarini olish xarajatlarini kamaytirish; 
-korxonaning bozor qiymatini oshirish; 
-kapital bozorlariga kirishni osonlashtirish; 
-kompaniyaning obro'si va obro'sini yaxshilash. 
Ushbu maqola mavzusi bo'yicha izlanishlar olib borish jarayonida turli usullardan 
foydalanilgan. Ma'lumot yig'ish, saralashda ayirish usullaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijasida 
olingan natijalar induksiya usuli orqali yakuniy xulosa sifatida chiqarildi. Moliyaviy va moliyaviy 
bo'lmagan ma'lumotlarni taqqoslash va tadqiqot natijalarini olish uchun statistika keng qo'llanildi. 
Shu bilan birga, ilmiy tadqiqotlar olib borishda tahlil qilish usuli orqali korporativ boshqaruv va 
tashkiliy xatti-harakatlar o'rtasidagi munosabatlar o'rganildi Muhokamani umumlashtirishni 
hisoblash uchun sintez usuli ishlatilgan. 
Yuqoridagi uslublarni amalda sinagan holda quyidagi mexanizmlarni sanoat korxonasida 
korporativ boshqaruvni yaxshilovchi sifatida aytib o’tamiz: -tashkiliy va iqtisodiy boshqaruv 
mexanizmi – uning muxim elementi barqaror turg’unlik darajasini saqlab qolish uchunatrof 
muhitning ta’sirini bartraf etish va monitoringini o’tkazishdan iborat;
-davlat tomonidan tartibga solish – ushbu mexanizmni ishlab chiqsh iqtisodiyotni tartibga 
solishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda sanoat korxonasining turli parametrlariga 
davlat ta’sirini shakllantirishning iqtisodiy-ijtimoiy usullari asosida boshqaruv munosabatlari 
shakllanish tizimini ifodalaydi; 
-byudjet-soliq – to’g’ridan to’g’ri xo’jalik yuritishni tartibga solishbyudjet asosida tartibga 
solish hisoblanadi. Korporativ boshqaruvng sanoat korxonasida tartiblashda davlat xarajatlarini 
qoplash uchunmoliyaviy mablag’lar bilan ta’minlovchi vosita soliq hisoblanadi. 
Mamlakatimizda sanoat korxonalarini to’g’ri va samarali boshqarishga doir ilmiy fanlar 
tarixiy ildizlarga asoslangan holda barqaror rivojlanishni va o’zgarishni boshidan kechirmoqda. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida T.P. Karpova, O.E. Nikolayeva, T.V Shishkovalar 
tomonidan ushbu sohaga oid ilmiy tadqiqotlar olib borildi. 
Korporativ boshqaruv bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim A.Berlining 
tadqiqotlarida korporatsiyalarni boshqarishda strategiyani tanlash va korxona menejmentini 
rivojlantirish, investitsion faoliyatni boshqarish masalalari tadqiq etilgan. Mahalliy iqtisodchi 
olimlardan S.S.Gulyamov, D.N.Rahimova, N.M.Rasulov, M.S.Saidov, D.X,Suyunovlarning tadqiqot 
ishlari korporativ boshqaruv jarayonlarini ilmiy-nazariy asoslarini yaratishga qaratilgan. Ularning 
ilmiy izlanishlarida, mulk shakllari transformatsiyasi, korporativ boshqarish modellarini 
mukammallashtirish, aksiyadorlik korxonalarnir ivojlantirish jarayonidagi masalalarda o‘z ifodasini 
topgan. Jumladan, A.A.Xashimovning tadqiqotlarida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish sharoitida korporativ tuzilmalarni boshqarishni rivojlantirishning ilmiy-
metodologik jihatlariga alohida e’tibor qaratilgan. R.I.Yaushevning ilmiyizlanishlari integratsion 
korporativ tuzilmalar va ta’sischilar kapitalida davlat ishtirokidagi korxonalarni boshqarish 
muammolariga bag‘ishlangan. M.B.Xamidulin fond bozorini rivojlanishi, aksiyadorlik jamiyatlarida 
Kuzatuv kengashining roli va ahamiyati masalalari ustida fikr yuritgan. O‘zbekistonda aksiyadorlik 

96 
jamiyatlarini xususiylashtirish masalalari B.Yu.Xodiyev,B.B.Berkinov kabi olimlarning ilmiy 
tadqiqotlarida o‘z ifodasini topgan. 
Jahonda sanoat korxonalarida korporativ boshqaruvga bo‘lgan munosabat XX asrning 90-
yillaridan yanada ortib, bu korxonalarda samarali korporativ tuzilmalarni shakllantirishga turli 
darajalarda taraqqiy etgan davlatlar alohida e’tibor qarata boshladilar. Bu davrga kelib, korporativ 
boshqaruv tamoyillari joriy etilib, xalqaro global transmilliy korporatsiyalar tashkil topdi, korporativ 
boshqaruv modellari joriy etildi. Negaki, olimlar resurslar cheklangan va texnikaning karrasiga 
rivojlanayotgan bir sharoitda sanoatda to’g’ri tashkil etilmagan boshqaruv bilan uzoq muddatli 
barqarorlikka erishib bo’lmasligini tushunib yetishdi. Xususan, jahon amaliyotida korporativ 
boshqaruv tizimining o‘ziga xos bir-biridan ajralib turadigan 3 ta turi: ingliz-amerika, germaniya va 
yapon modellari keng qo‘llanib kelinmoqda. O’zbekistonda zamonaviy sanoat korxonasining 
korporativ boshqaruv tizimida bir qator o’zgartirish va yangiliklar kiritilgan bo’lib, buni esa “Sho’rtan 
neft va gaz qazib chiqarish” UShK korxonasi misolida ko’rib chiqamiz. Sho’rtan neft va gaz qazib 
chiqarish boshqarmasi O’zbekistonda neft va gaz sohasida yetakchi ishlab chiqarish korxonalaridan 
hisoblanadi. Boshqarma 1980-yil tashkil etilgan bo’lib, 40 yildan ortiq vaqt mobaynida gaz qazib 
chjiqarish, gaz, gaz kondensati va tabiiy gaz tayyorlash va qayta ishlash bilan shug’ullanib kelmoqda. 
Sho‘rtan neft va gaz qazib olish boshqarmasi davlat ahamiyatiga ega korxonalardan biri, ishlab 
chiqarish sanoat giganti bo‘lib, 1219 gektar maydonni egallaydi. Kompaniya mahsulotlariga 
quyidagilar kiradi: tabiiy gaz (26,9%), gaz kondensati (27,7%), suyultirilgan gaz (30,1%), oltingugurt 
(1,54%). 
“Sho’rtanneftgaz” UShK “O’zbekneftgaz” MXKning “O’zneftgazqazibchikarish” Akstioner 
Kompaniyasining strukturaviy bo’linmasi xisoblanadi. Korxonaning asosiy faoliyati quyidagilardan 
iborat: neft va gaz qazib chiqarish, Sho’rtan konlar guruhi, Chigil konlar guruhi, QK MChJ 
“LUKOYL-Uzbekistan Opereyting Kompanii”, QK MChJ “Gissarneftegaz” tomonidan qazib 
olinayotgan gazni qayta ishlash, suyultirilgan gaz va unsuriy oltingugurt ishlab chiqarish. 
“Sho’rtanneftegaz” UShK O’zbekistonda turbodetander yordamida past xaroratli kondensastiyani 
ajratish texnologiyasini qo’llagan birinchi korxona bo’lgan. Korxonada dunyodagi eng katta gaz 
tozalash qurilmasi ishlatiladi. Korxona Respublika gazining 25,2 foizini, gaz kondensatining 20,8 
foizini, suyultirilgan gaz maxsulotining taxminan 23,9 foizini etkazib beradi. Tabiiy gazning asosiy 
xaridori “Uztransgaz” AK hisoblanadi. Neft konlaridan qazib olinayotgan neft va dastlabki 
tayyoorlovdan o’tgan kondensat “Farg'ona neftni qayta ishlash zavodi” UK ga yuboriladi. 
Suyultirilgan gaz maxsulotining ichki bozordagi asosiy xaridori xususiy gaz quyish shaxobchalari 
xisoblanadi, bundan tashqari, axoliga suyultirilgan gazni tarqatish “Uztransgaz” AK ning xududiy 
korxonalari orqali amalga oshiriladi. “Sho’rtanneftgaz” UShK gazni tayyoorlash va qayta ishlash, 
saqlash va yuklash bo'yicha bir necha tashkilotlarga xizmat ko’rsatadi, ularning ichida KQ MChJ 
«Gissarneftegaz» , KQ MChJ «Shurtangazmaxsulot», MChJ «LUKOYL Uzbekistan Opereyting 
Kompani» MChJ «Uz GazOyl». 2021- yilda korxonada ISO 9001 SMT bo’yicha audit o’tkazilgan 
va shu tizim bo’yicha sertifikat olingan. Mexnat muxofazasi, sanoat va yong'in xavfsizligini 
boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida 2020- yildan boshlab OHSAS 18001:1999 standarti 
asosida mexnat xavfsizligi va sog'lik menedjmenti tizimi tatbiq etilgan.
Kelajakda, sarmoya dasturlariga asosan quyidagilar amalga oshirilishi kutilmoqda:
-sho’rtan konidan gaz qazib chiqarishni DKS-2 navbati yordamida ko’paytirish;
-gazning ichki extiyojlarga ketayotgan xajmini gaz xaydovchi agregatlarda issiqlikni 
utilizastiya qilish xisobiga kamaytirish; 
-neft konlarida past bosimli gazlarni utilizastiya qilish; 
-2024-yil 1-mayga qadar tajribali investitsiya bankini jalb etib, 2024-yil yakuniga qadar 
“O‘zbekneftgaz” AJning, shu jumladan, aksiyalarini ommaviy joylashtirish (IPO) orqali kamida 49 
foiz ulushini, shuningdek, “Issiqlik elektr stansiyalari” AJdagi 51 foiz va undan yuqori miqdordagi 
davlat ulushini xususiylashtirish ishlarini boshlash.
Bugungi kunda korporativ boshqaruv sharoitida modernizatsiyalash jarayonlarining nisbatan 
samarali amalga oshirilishiga imkon yaratuvchi omillar mavjud:

97 
1.Modernizatsiyalash jarayonlarini amalga oshirish uchun taqozo etiluvchi katta hajmdagi 
moliyaviy mablag‘larni jamlash va safarbar etish imkoniyati.
2.Eskirgan texnika va texnologiyani zamonaviy, yangi ishlab chiqarish vositalari bilan 
bosqichma-bosqich almashtirib borish da korporativ tuzilmaning ichki ishlab chiqarish va texnologik 
aloqalaridan foydalanish.
3.Tayyor mahsulot ishlab chiqarishning ko‘p bosqichli texnologik jarayonlariga ega bo‘lgan 
korporativ tuzilmalarda diversifikatsiyalash imkoniyatlarining kengligi.
4.Ishlab chiqarishni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlash va boshqaruv 
uslublarining yangi turlarini yaratuvchi ilmiy laboratoriyalar va tajriba konstruktorlik ishlarini 
moliyalashtirish va ular faoliyatini ta’minlash imkoniyatlarining kengligi va hokazolar. Shuningdek, 
xo‘jalik faoliyatini korporativ tashkil etish va boshqarishning keng imkoniyatlari korporatsiyalarning 
ustunliklaridan foydalanishga asoslanib, ularni tuzishning ko‘plab variantlaridan foydalangan holda 
firmalararo munosabatlarni modellashtirish imkonini beradi.
Shunday qilib, tahlillarimizdan xulosa qilish mumkinki, IXXT tamoyillariga to‘liq mos 
keladigan neft va gaz korxonalaru tomonidan korporativ boshqaruv tizimining samarali faoliyat 
ko‘rsatishi, shuningdek, korporativ boshqaruv samarali amalga oshirilishi uchun O‘zbekistonda 
yetarli shart-sharoitlar yaratilgan. Biroq O‘zbekiston korporativ boshqaruvidagi ayrim zaif 
tomonlarni aniqladik, bu yerda ayrim korporativ boshqaruvning global tamoyillaridan qisman amalga 
oshiriladi yoki umuman amalga oshirilmaydi. Shuni inobatga olib, tavsiya va takliflar ishlab chiqdik 
va yanada takomillashtirish borasida qo’shimcha chora-tadbirlarni ham amalga oshirish lozim, deb 
hisoblaymiz. 

Download 9,47 Mb.