27
2.4. Musiqa idroki va tinglash madaniyatini shakllantirish uslublari
Musiqa insonning his-tuyg‘ularini ifodalash bilan birga hayot, voqelik va davr aksidir.
Shu boisdan musiqa dasturi printsiplarida bosh mezon - “Musiqa va hayotdir”. Musiqa
pedagogikasi olimlarining ta’kidlashicha - “Musiqani o‘rganish jarayonida o‘quvchilar birinchi
darsdanoq unda hayot aks ettirilganligini, u orqali hayotni o‘rganishlarini osonlikcha his etadilar
va tushunadilar”.
O‘quvchilarning hayotiy tajribalariga tayangan holda har bir musiqa asari zamirida ma’lum
voqelik, his-tuyg‘u va fikrlar aks ettirilishi haqida tushuncha beriladi. Bu faqatgina dars
jarayonida turli musiqa faoliyatlarini bajarishda asar va uning obrazlarini idrok etish bilan
amalga oshadi. Zotan, bir darsda qaysi musiqa faoliyatini olmaylik, u avval musiqa yangrashini
idrok etish va uning obrazi hamda xarakterlarini fahmlagandan so‘ng ijobiy tarzda amalga
oshiriladi. Demak, musiqa idroki dars jarayonining asosiy omili hisoblanadi. Shu bois musiqani
eshitish,
undan zavqlanish, qo‘shiq kuylash, musiqa savodxonligiga doir xususiyatlarni anglab
olish, raqsga tushish, musiqa sadosi ostida turli ritmik harakatlarni bajarish, chapak chalish va
cholg‘u asboblarida chalib musiqaga ritmik jo‘r bo‘lish uchun belgilangan musiqalarni idrok etib
borish kabi faoliyatlarni bajarish mumkin. Musiqa idroki darsda ikki tarzda - musiqa asarlarini
maxsus eshitish (musiqa tinglash) va musiqani eshitib, anglab uning xarakteriga muvofiq turli
faoliyatlarni amalda bajarish.
Bugungi kun zamonaviy musiqa madaniyati darsida musiqa
idroki yetakchi faoliyat
sifatida muhim rol o‘ynaydi. U ikki holatda amalga oshiriladi:
1.
ma’lum asar tinglanib, idrok etiladi va uning badiiy tavsiflari dars mavzuiga doir oddiy
musiqiy-pedagogik tahlil etiladi. Eshitish orqali asarni tushunish hamda ongli idrok
etish asarning musiqiy xususiyatlari (janri, tuzilishi, ifoda vositalari, ijrochiligi) va
badiiy mazmuni haqida ma’lum bilimlarga ega bo‘lish.
2.
musiqa asarlari o‘quvchilar tomonidan diqqat bilan tinglanib (idrok etilib), so‘ng u yoki
bu faoliyati ko‘proq kuylash orqali o‘rganiladi. Uning badiiy mazmun xususiyatlari
amaliy faoliyatda ifodalanadi. Masalan, o‘rganiladigan qo‘shiq avval o‘qituvchi
ijrosida (CD orqali ham) bir-ikki marta tinglanadi, asar xususiyati haqida suhbat
qilinadi, so‘ng o‘rganishga kirishiladi. Raqs musiqasi avval tinglanadi,
kuy tavsiflari
anglab olingandan so‘ng, raqs harakatlari ifodasi o‘rganiladi. Ko‘pincha asar bir necha
faoliyat uyg‘unligida (tinglash, kuylash, raqs harakati va boshqa) o‘rganiladi. Bunday
mashg‘ulot usuli asarni puxta o‘rganish va ayni damda kompleks malakalarning
rivojlanishi uchun imkon yaratadi.
Musiqa madaniyati darsida barcha faoliyatlar muayyan mavzu zamirida mantiqan o‘zaro
bog‘lanadi. Buning natijasida darsning mantiqan bir butunligi vujudga keladi. Musiqa
savodxonligi barcha faoliyatlarni nazariy birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsda qaysi
faoliyat turi (tinglash, kuylash, raqs va boshqa) qo‘llanilmasin, uning amaliyotida
foydalanilayotgan asar o‘rganiladi va xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochiligi va hokazo) haqida
yangi tushunchalar hosil bo‘ladi.
Shu bois, musiqa savodxonligi faqatgina nota savodi uslublaridan iborat bo‘lib qolmay,
balki o‘quvchilarning umumiy musiqiy bilim doirasini tarkib toptiruvchi, umumiy bilim
tushunchalar majmuasi (musiqa shakllari, janrlari, cholg‘uchilar ijrochiligi,
xalq bastakorlik
musiqasi, ularning farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, klassik musiqa, nota savodi) va
boshqalarni singdirib borishdan iborat.
Shuni alohida e’tiborga olmoq zarurki, musiqa idroki va musiqa savodxonligi faoliyatlari
o‘zaro uzviy bog‘lanishi bilan barcha faoliyatlar amaliyotiga yetakchilik qiladi.
Kuylash faoliyati o‘quvchilarning musiqa-o‘quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini
rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo‘lib kuylash jarayonida o‘quvchilar o‘z ovoz
ijrosini boshqaradi, o‘rtoqlari ijrolarini eshitib kuzatadi va ular bilan birga jo‘r bo‘lib kuylashga
intiladi.
28
Zotan, tinglash va kuylash o‘quv materiallari ta’lim mazmunini tashkil etadi. Ularni
tinglash va kuylash faoliyatlari vositasida o‘rganish bilan birga, cholg‘uchilik, musiqali
harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari bilan ham har tomonlama o‘zlashtirish hamda musiqiy
tavsiflarini ushbu faoliyatlar vositasida ifodalash imkoniyatlari yaratiladi.
Chorak mavzusidan kelib chiqib, asarning musiqaviy tuzilishi, xarakteri, ifoda vositalari,
hayotdagi o‘rni jihatidan o‘rganib musiqa tinglash faoliyati quyidagi bosqichlarda amalga
oshiriladi:
1.
Asarni tinglashda o‘quvchilar diqqatini jamlash va asar haqida o‘qituvchining kirish
so‘zi.
2.
O‘qituvchi ijrosida yoki MP3 yozuvida asarni tinglashni tashkil etish.
3.
Asarni suhbat yo‘li bilan musiqiy-badiiy jihatdan oddiy tahlil etish.
4.
Asarni butunligicha qayta takror tinglash. So‘ng asar haqida o‘quvchilarning
umumiy
taassurotlari yuzasidan yakuniy suhbat o‘tkazish.
Mazkur ishlar jarayonida o‘quvchilarda musiqa haqida bilim va tushunchalar, malaka,
ko‘nikma hamda umumlashgan badiiy taassurotlar, tajribalar hosil bo‘lib boradi. Tahlil
davomida musiqaning tuzilishiga doir o‘rganiladigan yangi atamalar (ijro sur’ati, xarakteri, ifoda
vositalari, ijrochilari, cholg‘u asboblari turlari, asar bastakorlari va boshqa) o‘rganilib keyingi
darslarda qo‘llanilib boriladi. O‘qituvchi tomonidan o‘rganilgan asar yil davomida vaqti-vaqti
bilan tinglanadi.
Shuni
ham inobatga olish joizki, olti-yetti yoshli o‘quvchilarning diqqat-e’tibori hali
barqaror darajada emasligi tufayli ular faqat qisqa muddatli asarni to‘laligicha idrok etadilar,
xolos. Shuning uchun dastur va qo‘llanma mazmuni kichik asar va ixcham kuy-qo‘shiqlardan
boshlanadi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarga musiqani diqqat va mehr bilan tinglasalargina
uni aniq idrok etish mumkinligini tushuntirish va o‘quvchilarda musiqa shinavandaligini
tarbiyalab borishdan iboratdir.
Davlat ta’lim standartiga asosan, musiqa madaniyati o‘quv fanining musiqa tinglash
mazmuniga bo‘lgan minimum talablar nazariy va amaliy faoliyat majmuasidan tashkil topib,
o‘quvchilarning musiqa tinglash bo‘yicha quyidagi mezonga javob berishi lozim:
yakkanavoz va jo‘rnavozlikni bir-biridan ajrata bilish;
ansambl va orkestr ijrosini farqlay oliish;
ovozlar va sozlar tembrini ajrata olish;
musiqiy did hamda idrokni rivojlantirish;
o‘zbek, qardosh va jahon xalqlari bastakorlari asarlaridan
namunalar tinglash va
boshqalar.
Shunday qilib, musiqa madaniyati darsida musiqa tinglash faoliyati – o‘quvchilar ma’naviy
va musiqiy madaniyatini shakllantirishning asosiy omili sifatida muhim ahamiyatga egadir.
Shunga ko‘ra o‘rta umumta’lim maktabining musiqa o‘qituvchisi o‘quvchilarga musiqa tinglash
xususiyatlari, o‘quvchilarning musiqiy rivojlanishlari uchun nihoyatda muhimligini chuqur
anglab, musiqa tinglash faoliyatini tashkil etish bosqichlarini metodik jihatdan puxta, samarali
tashkil etib, ularini amalga oshirishda, umuman musiqiy faoliyatni pedagogik boshqarishga
jiddiy e’tibor berishi lozim.
