302
12. 1- jadvalning davomi
BK–3
BK–
32200
BK–13M
Ф Р А М –
3 0
Fenol
kauchuk
Metallar, plast-
m a s s a
250–300
Suv, neft mahsulot-
lari va erituvchilar
ta’siriga chidamli
РУ–2
BK–5
BK–11
Poliuretan
smola
Metallar, plast-
massa, keramika
200
Suv
va neft mahsu-
lotlari
ta’siriga chidamli
K–17
M–1
M–70
Karbamid
smola
Yog‘och
80–100
Suvga chidamliligi
past
BK–15M
KT–30
BKT–2
K–30061
(sovuqla-
yin qota-
di)
Kremniy-
organik
birikmalar
Metall, keramika.
plastmassalar, re-
zina
250–400
Suv va neft mahsu-
lotlari ta’siriga chi-
damli
Б В–1
КЛИ–1
Л–4
K–153
BK–9
(sovuqla-
yin qota-
di)
Epoksid
smola
Istalgan material-
lar
100–125
Mexanik mustahka-
mligi yuqori, neft
mahsulotlari, erituv-
chilar ta’siriga chi-
damli, elektr izolat-
siyalash xossalari
yaxshi
BK–32M
Epoksid
П, ПР
(qaynoq
holda
qotadi)
Epoksid
smola
Istalgan material-
lar
150
Yog‘och buyumlarni biriktirish uchun yelimlar. Yog‘och
buyumlarni biriktirish uchun karbamid yelimlaridan foydalaniladi.
Biriktirish qotirgichlaridan foydalanilgan holda xona haroratida
(16–24 soat) yoki bir oz qizdirib bajariladi. Biriktiriladigan detal-
303
lar birbiriga 0,05–0,5 MPа (0,5–5,0 kgk/sm
2
) bosim bilan siqilishi
kerak. Kirishishni kamaytirish uchun to‘ldirgichlar qo‘shiladi.
Yuqori haroratlarda ishlatiladigan yelimlar. Yuqori harorat-
larda ham ishlay oladigan birikmalar hosil qilish uchun kremniyor-
ganik birikmalar asosida tayyorlangan yelimlardan foydalaniladi.
Ular ichida issiq holda ham, sovuqlayin ham qotadigan yelimlar
bor (sovuqlayin qotadigan yelimlarning issiqqa chidamliligi past)
BK–8, BK–15 yelimlari bilan hosil qilingan birikmalarni qisqa
muddat 1000–1200C gacha qizdirish mumkin. So‘nggi
yillarda
epoksid yelimlar va pastalar keng tarqaldi. Ular yordamida istalgan
materiallarni o‘zaro va boshqa materialga mustahkam biriktiriladi.
Ular bilan sovuqlayin ham, issiq holda ham biriktirish mumkin.
Kauchuk asosidagi yelimlar. Rezinalarni o‘zaro (masalan,
avtomobil kameralarini ta’mirlashda), shuningdek, rezinani shisha,
metall va boshqa materiallarga biriktirishda sovuqlayin qotadigan
rezina yelimlaridan (BKP–15, 16, 17, КЛМ–1,4508 va boshqalar)
foydalaniladi. Ular tabiiy yoki sintetik kauchuklarni organik erituv-
chilarda, ko‘pincha «Галоша» benzinida (benzinning 80–120°C
haroratlar oralig‘ida qaynab bug‘lanadigan tor fraksiyasi) eritib
tayyorlanadi. Xona haroratida yelimlab biriktirish uchun 24 soat
kifoya. Lekin sovuqlayin yopishtirilgan birikmaning mustah-
kamligi, issiqqa chidamliligi past (60–80°C) bo‘ladi (BKP–16, 17
yelimlarniki 150°C). Qaynoq holda vulkanizatsiyalash jarayoni
140– 150°C haroratda bajariladi. Bunda olinadigan birikmalar ning
mustahkamligi ko‘pincha asosiy materialnikidan qolishmaydi.
Vulkanizatsiyalanmaydigan kauchukdan
tayyorlangan buyumlar-
ni po‘lat, aluminiy, jezga mustahkam yopishtirish uchun qaynoq
leykonat yelimidan foydalaniladi. Birikma 150°C gacha haroratda
ishlay oladi. Tayyor yelimni 1,5 yil saqlash mumkin. Bu yelim elas-
tik, neft mahsulotlari ta’siriga chidamli birikma hosil qiladi.
O‘zo‘zidan vulkanizatsiyalanadigan 88H va 88НП yelimlari-
dan amalda foydalanish qulay (yelim tarkibida vulkanizatsiyalani-
shni tezlatgich va faollashtirgich bo‘lgani sababli u xona haroratida
bir sutka davomida vulkanizatsiyalanadi) olingan birikma ancha
304
mustahkam chiqadi. Agar biriktirish yelimini 50°C gacha qizdirib
bajarilsa, birikmaning mexanik mustahkamligi yana-da ortadi. Neft
mahsulotlari ta’siriga chidamaliligining pastligi bu yelimlarning
kamchiligidir. Agar kremniyorganik kauchukdan olingan issiqqa
chidamli rezinalarni metallarga biriktirish lozim bo‘lsa, KT–25.
KT–30 va boshqa yelimlarni ishlatish mumkin. Bu yelimlar krem-
niyorganik smolalar asosida tayyorlanadi, 200°C haroratgacha bar-
dosh beradi.
Yelimlab biriktirish jarayoni sirtlarni ma’lum darajada tayyor-
lashni talab qiladi. Mustahkam birikma olish
uchun sirtlar bir xil
g‘adir-budurlikka ega bo‘lishi kerak. Buning uchun aluminiy,
qalay, keramika, chinni, rezina kartonga jilvir qog‘oz bilan, qora
metallar, qattiq qotishmalar, ba’zi plastmassalarga pitra bilan ishiov
beriladi. Yog‘och buyumlar egov bilan tozalanadi. Ba’zi metall va
qotishmalar (aluminiy, magniy, mis, xromlangan buyumlar) uchun
sirtlarni kislota yoki ishqorli vannalarda xurushlashga va boshqa
operatsiyalarni bajarishga to‘g‘ri keladi. Polietilen va ba’zi boshqa
plastmassalardan tayyorlangan buyumlarga sulfat kislota eritmasi
bilan ishiov beriladi. Yopishtirishdan oldin detallar benzin, aseton,
yuvish vositalari bilan yog‘sizlantiriladi. Yelimlab biriktirilgan de-
tallar ta’mirlanayotganda ulardagi eski yelimni qirib tashlash zarur.
Bo‘yalgan sirtlar yuvish vositalari bilan yuviladi va jilvir qog‘oz
bilan ishqalanadi (kuch tushmaydigan konst-ruksiyalarning sirtlari)
yoki bo‘yoq qatlami butunlay qirib tashlanadi. Tayyorlangan sirt-
ga yelim, odatda, cho‘tka bilan kamdan kam hollarda pulveriza-
tor yoki shpatel bilan yelim pastalari surtiladi. Bu
jarayonni me-
xanizatsiyalashtirish uchun ko‘pincha yelim surtadigan jihozlardan
foydalaniladi.
Odatda, biriktiriladigan sirtlar va yelim pardasining issiqdan
chiziqli kengayish koeffitsiyenti turlicha bo‘ladi. Shu sababli
yelimni sirtga mumkin qadar yupqa qilib surtish zarur. Faqat shun-
dagina birikma mustahkam chiqadi. Yelim pardasining qalinligi
0,25 mm dan oshmasligi kerak.
305
Yopishqoq lentalardan foydalanish sohasi ancha kengayadi: ular
izolatsiyalarni ta’mirlashda, metallarni korroziyalanishdan saqlash
da, sirtlarni bo‘yash yoki galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlati-
ladi. Bundan tashqari, ular buyumlarni markalashda, o‘rashda ham
ishlatiladi. Lentalar qog‘oz, sellofan, polietilen. lavsan, polivinil-
xloriddan tayyorlanadi va ullarga yelim surtiladi.
Ularning afzalli-
gi shundaki, deyarli barcha sirtlarga yaxshi yopishadi, yopishtirish
uchun maxsus uskuna talab qilmaydi. Tayyor holda chiqariladi.
12. 2. Qoplama materiallar
Turli qoplartia materiallar haydovchilarning ish sharoitini yax-
shilash uchun yengil avtomobillar, avtobuslar salonlarini, yuk avto-
mashinalari kabinalarini issiqlik va tovushdan izolatsiyalashda ish-
latiladi. Qoplama materiallar yetarli darajada mustahkam bo‘lishi,
foydalanish jarayonida tez yemirilmasligi va o‘z tashqi ko‘rinishi-
ni uzoq muddat saqlab turishi, neft mahsulotlari ta’sirida o‘z xu-
susiyatlarini va tashqi ko‘rinishini o‘zgartirmasligi, iflosliklardan
(chang, yog‘ va moy qoldiqlari) oson
tozalanishi, ko‘rkam bo‘lishi
bilan birga kamyob va qimmatbaho bo‘lmasligi lozim. Qatlama
movut, tukli duxoba, reps, parusina kabi tabiiy gazlamalar ko‘p
ishlatiladigan materiallar hisoblanadi. Hozir qoplama materiallar
ichida tabiiy materiallarga nisbatan qator afzalliklarga ega bo‘lgan
neylon kapron, lavsan kabi sintetik materiallar asosiy o‘rinni egal-
laydi. Ularning assortimenti muntazam ko‘payib bormoqda. Bun-
dan tashqari, sintetik smolalar shimdirilgan turli polotnolar ham
ishlatiladi. Salonlar va kreslolarni qoplash uchun sun’iy teri, plyon-
ka materiallar ishlatiladi. Trikotaj yoki gazlama asosida tayyorlan-
gan sun’iy terilar nitro teri, vinilli teri, elastik teri (neft mahsulotlari
ta’siriga chidamli) deb ataladi. Plyonka materiallar rasm
tushirilgan
xira tekis sirtga ega bo‘lgan plyonkalardir.
Yuk avtomobillari va avtobuslarning o‘rindiqlari va suyanchiqla-
rini qoplashda dermantin (bir tomoni nitroemal ko‘rinishidagi
qoplama bilan qoplangan), tekstovinit (bir tomoni tekstovinit plas-
