15
Shu tufayli kristall mexanikaviy buzilganda (parchalanganda) uning
qandaydir
muayyan tekisliklar, jipslashish tekisliklari deb atalgan
tekisliklar bo’ylab parchalanishini kuzatish mumkin. Tosh tuzi kristali,
masalan, to’g’ri (muntazam) burchakli parallelepipedlar shaklidagi
parchalarga bo’linadi. Island shpatining kristall
parchalari parallelepiped
shaklida bo’lsada, biroq to’g’ri burchakli emas; slyuda va grafit yupqa
plastinkalarga ajraladi va hokazo.
Kristallarning sinish tekisliklari (jipslashish tekisliklari) - bu eng
ko’p sonli atomlari joylashgan tekisliklardir. Jipslashish tekisliklarining
mavjudligi - kristallarning xarakterli xususiyatlaridan biridir. Agar
kristallning o’sishi sharoitlariga ko’ra unda muntazam yoqlar paydo bo’la
olmaydigan va shuning uchun uning shakli ixtiyoriy bo’lgan hollarda ham
kristallning boshqa barcha
xususiyatlari va jumladan, jipslashish xossasi
saqlanib qoladi.
Kristall panjara geometriyasi
Ko’rsatib o’tganimizdek, kristallning xarakterli xususiyati utsi
tashkil qilgan zarralar (atomlar, molekulalar, ionlar)ning
geometrik
muntazam joylashishidir. Kristall, demak, uzlukli davriy strukturaga ega
bo’ladi. Geometriya nuqtai nazaridan zarralarning bunday davriy
takrorlanuvchi joylashishini translyasiya deb
atalgan parallel siljitish
operasiyasi yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Faraz qilaylik, biz biror r
0
nuqtani (aytaylik, u masalan,
zarraning
og’irlik markazi bo’lsin) to’g’ri chiziq bo’ylab a masofadagi p
x
vaziyatga,
16
so’ngra xuddi shunday masofadagi p
2
vaziyatga surayapmiz.
a
translyasiya yordamida biz, nuqtalar qatorini,
yoki nuqtalarning bir
o’lchamli zanjirini hosil qilamiz.
a translyasiya ma`lum yo’nalishga va a
ga teng bo’lgan son qiymatiga ega bo’lgan vektor bilan ifodalanishi ham
mumkin, bu
a qiymatni pgranslyasiya davri deb ataladi.
Translyasiya vektori a yordamida cheksiz ko’p sonli parallel
siljitishlar - 2a, 3a va hokazo siljitishlarni, umumiy holda ta translyasiyani
amalga oshirish mumkin, ulardan eng kichigi
a bo’ladi.
Agar p
0
nuqtani bir vaqtda a va b ikki translyasiya amali bo’yicha
siljitsak, u holda endi nuqtalar qatori emas, yassi to’r hosil bo’ladi. Bu
to’rdagi har bir nuqtaning vaziyati quyidagi vektor yig’indi bilan
aniqlanadi, bu yerda t va n - nolni ham o’z
ichiga olgan butun
sonlar. Agar, nixryat, p
0
nuqta bilan bir vaqtda uch turli translyasiya a, b
va s operasiyasi bajarilsa, u holda fazoviy panjara hosil bo’ladi. Har
qanday nuqtaning o’rni bu holda siljishlarning tegishli kombinasiyasi
bilan aniqlanadi. a, b va s uchta vektorning kombinasiyasi translyasiya
gruppasi deb atalади. a, b va c vektorlardan hosil bo’lgan parallelipiped
