Gidravlik (pnevmatik) sxema- bunda mashinaning gidravlik (pnevmatik) elementlari va ularni shartli boglanishlari ko’rsatiladi. Gidravalik (pnevmatik) sxema bu mashinaning gidravlik sistemasi va bajaruvchi o’rganlariga xarakatni uzatish to’grisida ko’rgazmali tasovurni namoyon qiladi.
2-MA’RUZA
Texnologik mashina va asbob-uskunalar. Texnologik jarayonlarining mexanizatsiyalashganlik darajasi. Avtomatik ishlovchi mashinalar va jarayonlarni avtomatlashtirish darajasi. Mashina, agregat, avtomatik tizimlar. Mashinalarning struktura sxemalari va siklogrammasi. Mashinalarning struktura sxemasi va ishlashssiklogrammasi. Tsiklogramma turlari. Ayrim uskunalarning ishchi xarakati koeffitsientlari. Ishchi xarakatlarni muvofiqlashtirish. Mashinaning ishlashssiklogrammasi misoli va uni taxlili. Uzatmaning tuzilishi. Poyabzal ishlab chiqarish mashinalarida uzatma turlari va ularni taqqoslash xarakteristikasi. Mashinalarni ekspluatatsiya qilish jarpayonida uzatmalar konstruksiyasiga qo‘yilaligan asosiy talabalar
Misol sifatida Kiyev yengil sanoat texnologiyasi institutida yaratilgan ASR-1 va ASR-2 avtomatik bichish tuzilmalari qo’rib chiqiladi. ASR-1 tizimi (rasm 2.4.) shunday tuzilganki, unda universal EXM (blok 3) bichish press avtomatga (blok 7) bog’lanmasdan mustaqil ishlaydi, materialda detallarni joylashtirish va bichishni ratsional sxemalarini xisoblaydi xamda press-avtomatni ishlash dasturini tayyorlab beradi va ular dasturlar bankida (blok 6) yig’iladi va saqlanadi, shu yerdan zarur xollarda markaziy boshqaruv moslamasining (blok 2) buyrug’i asosida tanlanadi. Press-avtomatni ishlashini barcha tizimlarni ishlash dasturi xotirasiga kiritilgan markaziy boshqaruv moslamasi amalga oshiradi (blok2).
Boshqaruv pul'ti buyrug’i bilan solishtirib o’qiydigan moslama (blok 4) detalni shakli boyicha barcha ma'lumotlarni avtomatik xolda kodlashtiradi va EXM xotirasiga uzatadi. Detallarni joylashtirish ratsional sxemalarni va press-avtomatni
ishlashi boyicha qo’shimcha ma'lumotlarni xisoblash natijalari EXM xotirasida saqlanadi va dasturlar bankiga uzatiladi. EXM komandasi (topshirig’i) asosida grafopostroitelda (grafiklar quruvchi moslama) materialni bichish sxemasi bilan bir vaqtda zarur bo’lgan raqamli va og’zaki ma'lumotlar qoyiladi. Ma'lumotni o’quvchi qurilma, universal EXM va grafopostroitellar umumiy foydalanish qurilmalari bo’ladi va press-avtomatdan ancha uzoq masofada joylashgan bo’ladi, lekin ular bilan bog’lanish internet tarmog’i orqali amalga oshiriladi. Ishlab-chiqarish vazifasi (bichiluvchi material, turi, razmerlari, bichiladigan detallar soni va boshqa dastlabki ma'lumotlar) boshqarish pultida terilib (blok 1) markaziy boshqaruv qurilmasiga yuboriladi va u avtomatik ravishda bichuvchi agregatni ishlashini boshqaradi: dasturlar bankidan press-avtomatni ishlatish uchun zarur dasturni tanlab oladi va o’zining xotirasiga kiritib oladi, bir vaqtni o’zida materialni uzatishga (blok 8) komanda beradi va barcha qurilmalar tayyor bo’lishi bilan press-avtomatni ishlashiga topshiriq beradi. Material bichilishi tugashi bilan (list yoki rulon) bichuvchi press-avtomat boshlang’ich xolatiga qaytariladi, keyingi material uzatiladi va ishlab-chiqarish topshirig’i bajarilmaguncha bichish jarayoni takrorlanaveradi. Bichilgan detallar (blok 9) va chiqindilar (blok 10) bichish zonasidan avtomatik xolda olib chiqiladi. ASR-2 tizimi shunday qurilganki, butun tizimni ishlashini boshqaruvchi (ixtisoslashgan) EXM amalaga oshiradi (blok 2,3). Mazkur tizimni aksariyati (blok 1,4÷10) ASR-1 ga o’xshaydi, boshqaruv EXM bundan mustasno, chunki u detallarni joylashtirishning ratsional sxemasini xisoblashdan tashqari markaziy boshqaruv qurilmasi funktsiyalarini xam bajaradi. Boshqaruv EXMni qo’llash, tizimni narxini qimmatlashtiradi, lekin u ASR-1ga nisbatan ancha mukammal. Boshqarish pultining komandasi boyicha (blok 1), boshlang’ich ma'lumotlar asosida, EXM detallarni ratsional joylashtirish sxemalarini xisoblaydi, press-avtomatni ishlash dasturini tuzadi (blok 7) va bichilish jarayonini boshqaradi. Ish tugashi bilan dastur, saqlash uchun, dasturlar bankiga jo’natiladi (blok 6) va zarur xollarda EXMga chaqirtiriladi.
Siklogramma bu mashinaning qaysi kinematik sikli davrida bajaruvchi mexanizmlar va ularning ishchi organlari, qanday ketma-ketlikda ishni boshlashini va tugatishi ko’rsatiladi. Siklogrammani mashina loyixalanishidan avval tuziladi, bu esa o’z navbatida tanlangan mexanizmlarning xarakat konunlarini, ularni ta'sir qilish fazasini yanada aniqroq qilib olish imkonini beradi. Bundan tashkari siklogramma konstruktor uchun zarur bulgan mexanizmlarni tanlashga yo’llaydi. Mexanizmlarni o’zaro ta'sir etilishini siklogrammani qurishda amalga oshiriladi. Siklogrammaga asoslanib mashina yeg’iladi. Mashinaning nazariy ishlab chiqarish unumdorligiga qarab bitta kinematik siklning davrisiga mos siklogramma quriladi.
Bosh valga ega, elektromexanik yuritgichli mashinalarda to’liq bitta kenematik sikl valning bir aylanishida bajariladi, shuning uchun siklogramma xam vaqt buyicha, xam burchak o’lchanishda (ya'ni kinematik sikl Tk=360°) qurilishi mumkin. Mashinaning bosh vali - bu valda barcha yetaklovchi kinematik bo’ginlar maxkamlangan: mashinaning bajaruvchi ishchi organlarini ishlashini boshqaradigan va ularni xarakat qonunlarini belgilaydigan profilli mushtumchalar, ekssentriklar, krivoshiplar, yetaklovchi tishli gildiraklar va boshqa bo’ginlar. Odatda bunday val mashinada bitta bo’ladi, shuning uchun u bosh val deb nomlanadi va u mexanik dastur tashuvchi bo’ladi.
Bosh valga ega bo’lmagan mashinalar (gidravlik yoki pnevmatik yuritgichli) uchun siklogrammasi faqat vaqt boyicha quriladi.
Mashinaning siklogrammasini qurilishi ketma-ket amalga oshiriladi. Avval xar bir mexanizmning siklogrammasi quriladi, undan keyin shular asosida mashinaning umumiy siklogrammasi yaratiladi. Bunda boshlang’ich mexanizm tanlanadi, uning boshlanish xolatini umumiy siklogrammada xisoblash nuqtasi deb qabul qilinadi. Bosh valga ega bo’lgan mashinalar uchun, siklogrammasi ko’pincha bosh valning burchak xarakati buyicha quriladi. Mexanizmning xar bir xarakatiga Si bosh valning burilish burchagining bir qismi φi to’gri keladi. Bu burchak, texnologik jarayonni bajarishga mos keluvchi tp (ishchi davr) vaqt ishchi burchak deb nomlanadi va φp deb belgilanadi. Bosh valning qolgan burilish burchagi foydasiz (xolostoy) vaqt burchagi φx deb ataladi va tx vaktga mos keladi. Bunday burchak konstruktor tomonidan bosh o’rganlarni to’xtab turish va ularni foydasiz davri oraligida taqsimlanadi. Misol uchun, ishchi o’rgan materialga yaqinlashish burchagi φ1, undan uzoklashish φ2, belgilangan xolda, ishchi organni to’xtab turishi φ0. Shu vaqtlarni yigindisi 3600 teng bo’lishi kerak. φ0, φ1, φ2 burchaklar tanlangan mexanizmlarni turi va bajaradigan ishi bilan aniqlanadi. Ularni qiymatini aniqlagandan keyin siklogrammani qurishga kirishiladi. Siklogrammani grafik ko’rinishini to’gri burchakli koordinatalar tizimida (chiziqli va yoyilgan) va qutb koordinatalar (aylana siklogramma)da quriladi.
Yoyilgan siklogramma eng sodda ko’rinishda bo’ladi va ular universal deb xisoblanadi. Chiziqli siklogrammalar ravshanrok: ishchi organlarni shartli chiziqlar bilan xarakatlanishini ko’rsatadi, ular ishchi organlarni trayektoriyasi xam, xarakat qonuni xam bo’lmaydi. 22 sinif tikuv mashinaning chiziqli siklogrammasini misol qilish mumkin (rasm 5, 2.3b). Siklogramma ixtiyoriy masshtabda quriladi. Abstsissa o’qiga Tk (kinematik sikl davri) qoyiladi, ordinata o’qida xar bir mexanizmning xarakat zonasi ko’rsatiladi. Boshlangich sifatida ignaga tepaga-pastga (pastga-bosh valning aylanishini 1800ni deb, va tepaga qolgan 1800) ilgarilama - qaytma xarakatni ta'minlovchi krivoship-shatunli mexanizmni qabul qilib, ignani pastga va tepaga
Rasm 5. Mokili tikuv mashinaning chiziqli siklik diagrammasi
xarakati quriladi. Igna mexanizmini siklogrammasida nazorat nuqtalari belgilanadi, kolgan mexanizmlarni ishlashi bilan boglash uchun. Materialni teshilishi bir nukta bilan belgilangan; ignaning quyi xolati Z nuqta; mokini ilgagi xalqani ilintirib olish va ipni napusk xosil kilinishiga mos kelish davri. Shu davrdan boshlab moki o’zini ishchi aylanishini va moki g’altagi atrofida ip xalqasi aylanib boshlaydi. Bunday ishchi aylanish φp=1800 burchakka to’g’ri keladi. Mokini ikkinchi foydasiz aylanishi va u φx=1800 burchakka to’g’ri keladi. Siklogrammadagi nuqta 4 igna mexanizmining ignasi materialdan chikishiga to’g’ri keladi. Ignani va ip torgichni pastga xarakati bir vaqtga to’g’ri keladi. Siklogrammada nuqta 5 ip tortgich ko’zini eng quyi xolatini bildiradi. Ip torgichni pastga xarakatlanishida baxyaqator xosil bo’lishiga ip uzatiladi. Ip torgichning siklogrammasida 6 nuqta mokidan xalqachani tashashini boshlanishiga mos bo’ladi. Igna materialdan chiqqandan keyin meterialni surib berish mexanizmi uzini xarakatini boshlaydi. Ikki mexanizmda ishlaydigan tishli transportyor uchun (reykani ilgarilama-qaytma xarakati xamda reykani tepaga ko’tarish va pastga tushirishni ta'minlovchi mexanizmlar) sinxron (barobar) ishlaydigan ikkita siklogrammasi quriladi. Mexanizmlarni to’xtab turishi siklogrammada gorizontal chiziq bilan belgilanadi. Materialni surilishini boshlanishiga mexanizmni siklogrammasida nuqta 7 to’g’ri keladi, ya'ni reykani oldinga xarakatlanishi. Ip tortgichni siklogrammasidagi nuqta 7 ip tortgich ko’zini eng yuqori xolatiga to’g’ri keladi va chokni tortilishi (utyajka) tugashini bildiradi. Siklogrammada bosh valni burilish burchaklariga mos keluvchi mexanizmlarni ishchi xarakatlari φp bilan belgilangan.
Siklogrammadan (rasm 3) ko’rinib turibdiki bosh val 900 aylanganda igna materialga kirib boshlaydi va 2700 aylanganda undan chiqadi. Shunda ignani ish xarakati φp.i.=2700-900 =1800 tashkil qiladi. Endi ignani ish xarakati koeffitsiyentini aniqlash mumkin, ya'ni bosh valning ish xarakatini, uning to’liq aylanishiga bo’lgan nisbati ignani ish xarakatini koeffitsentini bo’ladi Ki=1800/3600=0,5. Shunga o’xshab mashinaning barcha ishchi organlarini ish xarakatini koeffitsentlarini aniqlab olish mumkin.
Texnologik mashina va apparatlarni bajaruvchi mexanizm va ishchi organlarini xarakatga keltiruvchi kompleks - xarakatlantirgich bo’ladi. Mashinaning konstruktsiyasi, ishlab chiqarish unumdorligi, texnologik jarayonni bajarilishi sifati ko’pincha xarakatlantiruvchini konstruktsiyasi, uni parametrlari shakliga boglik. Poyabzal sanoatida ishlatiladigan mashinalarni ikki guruxga bo’lish mumkin. Mashinalarni ishchi organlari to’xtovsiz aylanma xarakat qiluvchilar katta guruxini tashkil qiladi. Bularga misol qilib detallarni qalinligini ta'minlovchi, chetlarini kesuvchi, yelimlovchi, tikuv, frezerlash va boshqa mashinalarni keltirish mumkin. Bunday mashinalarda mexanik xarakatlantiruvchilarni qo’llash maqsadli. Ular elektryuritgich, xarakatni uzatuvchi, elektryuritgichni ishlatish, ximoya qilish apparatlaridan tashkil topgan bo’ladi.
Ishchi organlarini surilish aniqligi, ishonchliligi, soddaligi va samaraliligi boyicha mexanik xarakatlantiruvchilar boshqalarga nisbatan ustunroq turadi. Chunki ularda elektr energiya to’gridan-to’gri mexanik energiyaga aylanadi, uni foydali xarakat koeffitsiyenti gidravlik va pnevmatik xarakatlantiruvchiga nisbatan yuqoriroq. Mexanik xarakatlantiruvchilarni imkoniyatlari va boshqarilish onsonligi tufayli ular turli texnik masalalarni xal etish imkonini beradi. Strukturasiga qarab mexanik xarakatlantiruvchilarni kuchli elementlar va boshqarish moslamalarga ajratish mumkin. Elektryuritgich asosiy kuchli element deb xisoblanadi, chunki u ishchi organlar bilan bevosita ulanishi mumkin yoki oralikdagi uzatuvchi mexanizmlar yordamida. Ikkinchi guruxga ishchi organlari ilgarilanma va qaytma xarakat qiluvchi mashinalar kiradi. Ayrim xollarda ishchi organni tezligi ma'lum qonun asosida o’zgarilishi belgilangan bo’lsa, tezlik o’zgarish qonuniyati berilmaydi va faqat chekka xolatlari belgilanadi (misol uchun presslar). Bunday mashinalar pnevmatik yoki gidravlik xarakatlantiruvchilar bilan yuritiladi.
Gidravlik xarakatlantiruvchilarni afzalliklari: katta kuchlanishlarni xosil qilish, tezlikni pogonasiz boshqarishni ta'minlash, moslamalar standartlashganligi. Gidravlik xarakatlantiruvchilarni ijobiy xususiyatlari ishchi suyuqlikni siqilmasligida.
Gidravlik xarakatlantiruvchilarni kamchiliklari: ishchi suyuqlik sifatida mineral moylarni qo’llanilishi va uni vakti-vaktida almashtirilishi xamda ularga xizmat ko’rsatish xaqi yuqoriligida pnevmatik xarakatlantiruvchilarga nisbatan; yuqori darajadagi germetizatsiyalashni qo’llanilishi mashina konstruktsiyasini qimmatlanishi; mashinadagi moylarni manjetalardan oqib ketishi tufayli moylarni qo’shimcha quyib turish zaruriyati.
Pnevmatik xarakatlantiruvchilarni ishlash printsipi va afzalligi gidravlikaliligiga nisbatan farq qilmaydi, shuning uchun ularni kichik texnologik kuch talab etiladigan ishchi organlarda qo’llaniladi. Asosiy afzalliklari: ishonchliligi va uzoq muddat ishlashi, xarakati tezda amalga oshirilishi, soddaligi va samaraliligi, ishchi muxit (xavo) arzonligi, xavo xarakati ta'sir etmasligi. Kamchiliklari: xavoni siqiluvchanligi, shuning uchun ishchi organlar xarakatlarni aniq bajarmasligi, foydali xarakat koeffitsenti gidravlikaliligiga nisbatan pastroq, moylovchi materiallar
qo’llanishi.
|
