Nazorat uchun savollar:
1. Domen nomlari tizimi (DNS) vazifasi.
2. DNS ishlashining umumiy tamoyillari nimalarda ko’rinadi?
3. DNS yozib olish va DNS xabarlari tushunchalariga ta’
174
4. IP – tarmoq pog’onasining asosiy protokoli sifatida.
5. IP protokoli formatini izohlab keltiring.
6. IP deytagrammlar fragmentatsiyasi to’g’risida gapiring.
7. Tarmoq protokollari deb nimaga aytiladi? Tarmoq protokollarining asosiy
vazifasi. Turlari.
8. ARP protokolining asosiy vazifasi, qo’llanish faoliyati.
9. IGMP protokoli to’g’risida nimalarni bilasiz? IGMP protokoli ishlash
tamoyillari.
10. ICMP protokolining asosiy vazifasi, qo’llanilishi.
175
8-BO’LIM. TRANSPORT SATHI VA UNING FUNKSIONAL
VAZIFALARI. TRANSPORT SATHI ASOSIY PROTOKOLLARI VA ISH
REJIMLARI
16-BOB. Transport sathi va uning asosiy protokollari
16.1. Transport sathining funksiyalari
Transport satxi oxirgi tizimlarda bajarilayotgan amaliy jarayonlarga
xizmatlarni bevosita taqdim etadi. Transport satxi protokoli turli xostlarda
bajarilayotgan amaliy jarayonlar orasidagi mantiqiy ulanishlarni ta’minlaydi (16.1-
rasm). Ilovalar nuqtai nazaridan, mantiqiy ulanish –jarayonlar orasidagi real
ulanish, marshrutizatorlar va turli aloqa liniyalarining uzundan uzoq zanjirlari
yordamida amalga oshirilishiga qaramasdan, jarayonlarni bevosita bog‘lovchi
kanaldir. Mantiqiy ulanish fizik infrastrukturadan mustaqil ravishda jarayonlarga
ma’lumot almashish imkonini beradi.
Transport satxi protokollari oxirgi tizimlar tomonidan qo‘llab quvvatlanadi,
lekin marshrutizatorlar tomonidan qo‘llab quvvatlanmaydi. Marshrutizatorlar
tarmoq satxi xabarlarini qayta ishlaydi va transport satxidagi xabarlarga xech
qanday ta’sir ko‘rsatmaydi.
Internetda (aniqrog‘i TCP/IP protokolini qo‘llab-quvvatlaydigan istalgan
kompyuter tarmog‘ida) transport satxining ikkita protokoli mavjud - UDP (User
Datagram Protocol – foydalanuvchi deytagrammalari protokoli) protokoli va TCP
(Transmission Control Protocol – uzatishni boshqarish protokoli) protokoli. UDP
protokoli ilovalarga mantiqiy ulanish o‘rnatmasdan ishonchsiz ma’lumotlar uzatish
xizmatini taqdim etadi, aksincha, TCP protokoli mantiqiy ulanish o‘rnatib,
ishonchli ma’lumotlar uzatish xizmatini taqdim etadi. Yangi ilovani
176
yaratayotganda ishlab chiqaruvchi o‘z mahsuloti uchun transport satxining ikkita
protokoldan birini tanlashi lozim.
UDP va TCP larning asosiy vazifasi tarmoq satxi protokoli (IP) taqdim
etadigan, oxirgi tizimlar orasida ma’lumotlar almashish xizmati yordamida, oxirgi
tizimlarda bajariladigan, jarayonlar orasida ma’lumotlar almashinishini
ta’minlaydi. Oxirgi tizimlar orasidagi ulanishning jarayonlar satxigacha bunday
“davomliligi” transport satxida multiplekslash va demultiplekslash deyiladi.
Shuningdek UDP va TCP protokollari o‘z sarlavhasiga xatoliklarni aniqlash
maydonini kiritib, ma’lumotlarni uzatiishda buzilish bo‘lmasligini ta’minlaydi.
Internet tarmoqlari yoki TCP/IP tarmoqlarida mavjud ikki protokol ilovalar
sathiga tarmoq xizmatlarini taqdim etadi. Bu protokollardan biri UDP (User
Datagram Protocol) protokoli bo’lib, faol ilovalarga kafolatsiz va oldindan
o’rnatilmagan (connectionless service) aloqa xizmatlarini taqdim etadi. Ikkinchisi
TCP (Tranport Control Protocol) protokoli bo’lib, u faol ilovalarga ishonchli
(kafolatli), oldindan o’rnatilgan aloqa kanallari (connection-oriented service) orqali
xizmatlarni taqdim etadi. Tarmoq ilovalarini yaratish uchun ilova yaratuvchilari bu
ikki transport protokolidan birinixizmatidan foydalanishga majbur va ikkisidan
birini tanlashi zarur bo’ladi.
Ko’p hollarda transport sathi paketlari uchun segment atamasi qo’llaniladi.
RFCda, hamda internet haqidagi kitoblarning ko’pida transport sathi paketlari
uchun TCP segment atamasi hamda UDP paketlari uchun deytagramma
atamasidan foydalaniladi. Ammo tarmoq sathi paketlari uchun ham ko’pincha
deytagramma atamasi ishlatiladi.
UDP va TCP protokollari haqida qisqacha izox berishdan oldin, internetning
tarmoq sathi haqida qisqacha tushuncha berib o’tish foydali deb topdik. Internetda
tarmoq sathi IP (Internet protocol) protokoli mavjud bo’lib, u orqali hostlar
o’rtasida mantiqiy bog’lanish amalga oshirish mumkin. IP xizmat modeli ‘best
177
effort’ (eng samarali xizmat taqdim etuvchi model xisoblanadi) xizmati
hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, bir biriga bog’langan hostlar o’rtasida
segmentlarni tashish uchun IP “best effort” usulini hosil qiladi, ammo bu usul
orqali xech qanday kafolat berilmaydi. Bu xizmat modeli, hostlar o’rtasida
segmentlarni ishonchli tashilishi uchun xech qanday kafolat bermaydi,
segmentlarni tartib bilan yetib borishi uchun ham segmentdagi ma’lumotlarning
butunligini ta’minlash uchun ham kafolat bermaydi. Shuning uchun ham, IP
protokoli xizmatlarni ishonchsiz taqdim etiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, har bir
host eng kamida bitta tarmoq sathi adresiga ega bo’ladi va u IP adres deb
nomlanadi.
UDP va TCP orqali taqdim etiladigan xizmatlarni ko’rib chiqamiz. UDP va
TCP protokollarining eng asosiy majburiyatlari – ikki tizim orasida taqdim
etiladigan xizmatlarni oxirgi terminallardagi faol ilovalar jarayonlarga taqdim
etishdan iboratdir. Ya’ni, xizmatlarni hostdan hostga va ilovadan ilovaga tashish
jarayonlarini amalga oshirish transport sathida multiplekslash va demultiplekslash
deb nomlanadi. Keyingi bo’limda transport sathidagi multiplekslash va
demultiplekslash jarayonlari muhokama qilinadi. UDP va TCP,shuningdek
segmentlarni sarlavhasi butunligini ham tekshiradi. UDP protokoli faqat ikkita
xizmatni taklif etadi: faol ilovalar orasida ma’lumotlarni tashish va xatoliklarni
tekshirish. Odatda, IP kabi UDP protokoli ham kafolatsiz xizmatlarni ta’minlaydi
va shu bilan birga UDP jo’natgan deytagrammalar qabul qiluvchiga tartibsiz yetib
borishi, yoki umuman yetib bormasligi mumkin.
TCP protokoli UDPga qaraganda ilovalarga bir qator qo’shimcha
xizmatlarni taklif etadi. Birinchidan, u kafolatli ma’lumot uzatishni amalga
oshiradi. Ma’lumot oqimlarini nazorat qiladi, segmentlarni tartibli va to’g’ri yetib
borishini ta’minlaydi, qabul qiluvchi tomondan paketni qabul qilinganligi haqida
tasdiqni (acknowledgment) talab qiladi va “timer” (ing. vaqt)dan foydalanadi.
Shunigdek, TCP oxirgi terminallari o’rtasida IP ma’lumotlarni uzatuvchidan qabul
178
qiluvchigacha xatosiz va tartibli yetib borishini ishonchli ta’minlaydi. TCP oxirgi
tizimlar o’rtasidagi IP protokolining ishonchsiz xizmatlarini ilovalar orasida
ishonchli ma’lumot uzatish xizmatlariga o’zgartiradi hamda ortiqcha yuklanishni
nazorat qiladi. TCP hostlar o’rtasidagi marshrutizatorlarda hamda bog’lovchi
kanallarda ma’lumot oqimlarining keragidan ortib ketishini oldini oladi va
yuklanishi oshib ketgan hamda bo’sh kanallar bo’ylab har bir aloqani amalga
oshirish uchun kanalning o’tkazuvchanlik qobiliyatidan teng foydalanishini
ta’minlaydi. Bunda, TCP tarmoqqa uzatilayotgan oqimni qanday tezlikda uzatish
masalasini hal qiladi. UDP protokolida bunday imkoniyatlar mavjud emas, ya’ni
tezlik moslashtirilmaydi. UDP transportidan foydalanuvchi ilovalar istalgan
tezlikda (talab darajasidagi yoki undan ham kichik tezlikda)oqimni uzatishi
mumkin.Ishonchli ma’lumot uzatishni ta’minlovchi va yuklanishni nazorat
qiluvchi protokollar yetarli darajada murakkab tuzilishga ega bo’ladi.
179
16.1-rasm. Transport satxi amaliy satxlar orasida fizik ulanishni emas, mantiqiy
ulanishni ta’minlaydi.
|
