4
samolyot qanotlarining xavo oqimini kesib o‘tish jarayonini o‘rganishni keltirish
mumkin. SHu maqsadda kanotning kichiklashtirilgan
nusxasi yaratiladi va
aerodinamik quvurga joylashtiriladi. Xavo oqimini o‘tkazish yo‘li bilan
qanotning kerakli xarakteristikalari tajribada aniklanadi.
Ob’ekt bilan bevosita tajriba o‘tkazish qimmatga tushadigan, yoki uni
o‘tkazish mumkin bo‘lmaydigan, yoxud bunday tajriba kutilmagan natijalarga
olib keladigan hollar (sog‘liq va ekologiya muammolari, tabiiy ofatlar)
modellashtirish jarayonida alohida ahamiyatga ega. Real mavjud bo‘lmagan
ob’ektlarni ham modellashtiradilar. Bunga misol sifatida
texnik konstruksiyalar,
uchuvchi apparatlarni keltirish mumkin. Bunday hollarda modelni yaratish uchun
zamonaviy matematika metodlari va hisoblash vositalarini jalb kilgan holda ilmiy
tadqiqotlar o‘tkazish albatta zarur bo‘ladi.
Modellashtirish jarayoni uchta elementni o‘z ichiga oladi: 1)
sub’ekt(tadkikotchi); 2) tadkikot ob’ekti; 3) o‘rganayotgan
sub’ekt va
o‘rganilayotgan ob’ekt orasidagi munosabatni o‘rnatuvchi model.
Biror
A ob’ekt mavjud yoki uni qurish zarur bo‘lsin. Biz shu ob’ektni
modellashtirish jarayonida boshqa biror ob’ektni (moddiy yoki fikran)
konstruksiyalaymiz yoki real dunyoda
A ob’ektning modeli sifatida boshqa bir
V
ob’ektni topamiz. Modelni qurishning dastlabki bosqichida orginal-ob’ekt haqida
muayyan bilimlar talab qilinadi. Model asosida bilish imkoniyatlari shunga
tayanadiki, model orginal-ob’ektning qandaydir muhim tomonlarini aks ettiradi.
Orginal va modelning etarlicha o‘xshashligi va umuman modelning zarurligi
masalasi har bir vaziyat uchun alohida taxlilni talab etadi.
Shunday kilib, modellashtirilayotgan ob’ektning biror tomonini o‘rganish
uning boshqa tomonlarini aks ettirishdan voz kechish evaziga amalga oshiriladi.
SHuning uchun istalgan model orginalni faqat qat’iy cheklangan ma’noda
almashtirishi mumkin. Bunday kelib chikadiki, aynan bitta ob’ekt
uchun bir
kancha «maxsus» modellar yaratilishi mumkinki, ular tadqiq qilinayotgan
ob’ektning muayyan tomoniga e’tiborni jalb etishi yoki ob’ektni turli darajada
aniqlashtirilgan holda tavsiflashi mumkin.
5
Modellashtirish jarayonining ikkinchi bosqichida model mustaqil tadqiq
ob’ekti sifatida ishtirok etadi. Bunday tadqiqning ko‘rinishlaridan biri «modeli»
eksperiment olib borishdir. Bunda berilgan model faoliyati
uchun zarur shartlar
o‘zgartiriladi va shunga mos holda modeldagi o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu bosqich
natijasi model haqida to‘planadigan bilimlar xisoblanadi.
Uchinchi bosqichda to‘plangan bilimlar modeldan orginalga kuchiriladi va
ob’ekt hakida bilimlar to‘plami hosil qilinadi. Bu jarayon muayyan koidalar
asosida amalga oshiriladi.
Model xakidagi bilimlar orginal-ob’ektning modelda aks etmagan yoki
modelni
qurishda
o‘zgartirilgan
xususiyatlarini
hisobga
olgan
holda
aniqlashtirilishi lozim. Biz etarlicha ishonch bilan qandaydir natijani modeldan
orginalga o‘tkaza olishimiz uchun bu natija orginal va modelning o‘xshashlik
belgilari bilan bog‘liq bo‘lishi kerak.
To‘rtinchi bosqichda modellar yordamida olinadigan bilimlarni amaliy
tekshiruvdan o‘tkazish va ularni ob’ektning umumlashgan
nazariyasini qurish,
uni o‘zgartirish yoki boshqarishda qo‘llash amalga oshiriladi.
Modellashtirish–siklik jarayondirdir. Bu shuni anglatadiki, dastlabki to‘rt
bosqichli sikldan so‘ng ikkinchi va uchinchi sikllar kelishi mumkin. Bunda tadqiq
qilinayotgan ob’ekt haqidagi bilim doirasi kengaytiriladi va aniklashtiriladi,
berilgan model esa borgan sari mukammallashib boradi. Ob’ekt haqidagi
bilimning etarli emasligi va modelni qurishdagi xatolar
sababli kelib chiquvchi
kamchiliklar birinchi sikldan so‘ng aniklansa, ular keyingi siklda to‘g‘rilanishi
mumkin.
SHunday
qilib
modellashtirish
metodologiyasida
o‘z-o‘zini
rivojlantirishning katta imkoniyatlari mavjud.
