-bob. MA‟LUMOTLAR VA AXBOROTLARNI BOShQARISh

101 
qo„llaniladi. Kosmik tasvirlar o„tgan asrning 60-yillari kelib tusha boshladi, 
bugungi kunda ularning fondi 10 millionlarni tashkil etadi. 
Keyingi yillarda GAT muhitida GPS global navigatsiya tizimidan ob‟ektlar 
koordinatalari to„g„risidagi ma‟lumotlarning kichik qabul qilgichlari keng 
qo„llanilmoqda. Ular bir necha millimetrgacha aniqlashda planli va balandlik 
koordinatalarini olish imkonini beradi. Aynan shular kichik shaxsiy kompyuterlar 
hamda ixtisoslashtirilgan dasturlar yordamida GPS tizimi bilan ma‟lumotlarning 
qayta ishlanishi ta‟minlangani holda juda tezkor bajariladigan ishlarning 
zarurligiga qarab dala s‟yomkalarida foydalanishga imkon beradi. 
Raqamli shaklga ega bo„lgan statistik ma‟lumotlarga e‟tiborni qaratgan holda 
shuni qayd qilish zarurki, ular GAT da to„g„ridan-to„g„ri foydalanishda juda 
qulaydir. Ular ichida ayniqsa davlat statistika ma‟lumotlari alohida o„rin tutadi. 
Uning asosiy mohiyati iqtisodiyot tarmoqlarida, aholi tarkibida, uning turmush 
darajasida, madaniy rivojlanishda, ko„chmas mulklar hisobida, moddiy zaxiralar 
miqdorlarida va ulardan foydalanishda, iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi 
rivojlanish nisbatlaridagi o„zgarishlar to„g„risida ma‟lumot berishdir. 
Mamlakat hududida davlat statistikasini olish uchun odatda uni to„plashning 
yagona uslubiyati qo„llaniladi. O„zbekiston Respublikasi Davlat statistika 
qo„mitasidan tashqari bu ishni qator tarmoq vazirliklari ham o„tkazadi. Statistik 
hisobotlar davriyligi bo„yicha haftalik, oylik, kvartal, yarim yillik va yillik 
hisobotlarga bo„linadi. 
Barcha to„plamni tartibga solish uchun davlat xizmati tomonidan 
statistikaning tarmoqlari bo„yicha ko„rsatkichlar aniqlangan. Shunday guruhlar 
sifatida mamlakatda statistikaning quyidagi tarmoqlaridan foydalaniladi: 
1.
Sanoat. 
2.
Tabiiy resurslar va atrof-muhit. 
3.
Texnika taraqqiyoti. 
4.
Qishloq xo„jaligi va qayta ishlash. 
5.
Kapital qurilish. 
6.
Transport va aloqa. 

102 
7.
Savdo-sotiq. 
8.
Mehnat va ish haqi. 
9.
Aholi, sog„liqni saqlash va ijtimoiy ta‟minot. 
10.
Xalq ta‟limi, fan va madaniyat va h.k. 
Ma‟lumotlarni to„plash bilan bir qatorda ularni saqlash va qayta ishlash, ya‟ni 
zaruriy tartibda boshqarish kerak. Buning uchun maxsus dasturiy ta‟minot talab 
qilinadi. GAT ning ko„pgina mavjud dasturiy vositalarida etarli darajadagi 
samarali yondashuvlardan foydalaniladi. Bu yondashuvlar asosan ma‟lumotlar 
bazasi (MB) ko„rinishidagi ma‟lumotlarni tashkil etishga, ma‟lumotlar bazasini 
boshqarish tizimi (MBBT) nomini olgan boshqariladigan dasturiy vositalarga 
asoslanadi. Ma‟lumotlar bazasi deganda, odatda «amaliy dasturlarga bog„liq 
bo„lmagan, ma‟lumotlar izohi, saqlanishi va o„zgartirilishini ko„zda tutuvchi, 
ma‟lum bir tartib-qoida asosida tashkil etilgan ma‟lumotlar to„plami», ma‟lumotlar 
bazasini boshqarish tizimi deganda esa ma‟lumotlar bazasini yaratish, yuritish va 
foydalanish uchun zarur bo„ladigan dasturlar hamda til vositalari tushuniladi. 
Demak, ma‟lumotlar bazasini boshqarish uchun maxsus dasturlardan foydalanish 
maqsadga muvofiq bo„ladi. 
Zamonaviy MBBT, jumladan GAT dasturiy ta‟minotida foydalanilayotgan 
tizimlar ham ma‟lumotlarni talab darajasida tutib turadigan modellarning tiplariga 
qarab ierarxik, tarmoqli va relyatsion turlarga bo„linadi. 
Relyatsion turdagi MBBT fazoviy ob‟ektlar to„g„risidagi ma‟lumotlarni 
hamda ularning nisbiy yoki jadvallar ko„rinishidagi tavsiyalarini keltirishga imkon 
beradi. 
MBdagi ma‟lumotlarni o„zgartirishningqulayligi MBBTning til vositalari 
bilan uzviy bog„liqdir.Bunda MBBT dan foydalanuvchiga katta imkoniyatlar 
berilgan. Bunday imkoniyatlar GAT ning MB ga fazoviy so„rovlarni 
kengaytirishga, ushbu holatga moslashtirishga zamin yaratadi. 
Bugungi kunda GATni yaratishdagi ma‟lumotlar bazasidan foydalanish 
texnologiyasi zarurligini belgilovchi bosh sabablardan biri zamonaviy MBBT 
yordamida lokal ma‟lumotlar tarmoqlarini saqlash va texnologiyalardan 

103 
foydalanishning tarmoqli imkoniyatlari hamda tarqatilgan MB deb nomlanadigan 
olib tashlangan tarmoqni ushlab turishdan iboratdir. Aynan shu asosda hisoblash 
resurslaridan optimal ravishda va so„ralgan MBdan jamoa bo„lib foydalanishga 
imkon yaratiladi. 
Ma‟lumotlar bazasini boshqarish jarayonida ularni tahlil qilish bloki GATning 
3 ta yirik moduli (kiritish, qayta ishlash va chiqarish) ishida muhim bo„lib, u 
geoaxborot texnologiyasining yadrosi sanaladi. Boshqa barcha operatsiyalar uning 
asosiy analitik va modellashtirilgan funktsiyalarining servis qismi sifatida e‟tirof 
etilishi mumkin. Zamonaviy dasturiy vositalar analitik blokining mazmuni aniq 
GATni amalga oshirish jarayonida shakllangan. Analitik xarakterga ega bo„lgan 
oddiy operatsiyalarni guruhlashga imkon beruvchi turli tasniflar mavjud. Ularni 
umumlashtirgan va analitik modullar tarkibiga suyangan holda ularning quyidagi 
guruhlarini alohida ajratish mumkin: 
– Ma‟lumotlarni qayta tarkiblash operatsiyalari. 
–Proektsiyalarni transformatsiyalash va koordinatalar sistemasini o„zgartirish. 
– Hisoblash geometriyasining operatsiyalari. 
– Overleynli operatsiyalar (ma‟lumotlarning turli nomdagi va turli turdagi 
qatlamlarini joy-joyiga qo„yib chiqish). 
–Umumiy analitik, grafoanalitik va modellashtiriladigan funktsiyalar. 
MBBTning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
– tashqi kartadagi ma‟lumotlarni boshqarish; 
– tezkor xotira buferlarini boshqarish; 
– tranzaktsiyani boshqarish samaradorligini ta‟minlash; 
– tranzaktsiya MBga ta‟sir ko„rsatish nuqtai nazaridan MBBT uchun yaxshi 
deb qaralgan ma‟lumotlar bilan xilma-xil amallarni bajarishning ajralmas ketma-
ketligi; 
– MBdagi ma‟lumotlarning saqlanish ishonchliligi; 
– MBni boshqaradigan dasturiy tilni qo„llab-quvvatlash. 

104 
Zamonaviy MBBTlarda ma‟lumotlar bazasi bilan ishlash uchun barcha 
zaruriy vositalarga ega bo„lgan yagona integrallashgan til–SQL(Structured Query 
Language) qo„llaniladi. 
Ba‟zi bir MBBTlarda faylli tizimlar imkoniyatlaridan foydalaniladi, 
ba‟zilarida esa tashqi xotira qurilmalarini ishlatish darajasida amallar bajariladi. 
Odatda, MBBTlarda MB ob‟ektlarini nomlashning o„z tizimi tuziladi va 
ma‟lumotlar bilan ishlash ikki bosqichda olib boriladi: tizim modeliga mos 
bo„lgan va foydalanuvchiga moslangan tashqi bosqich va MB ob‟ektlari bilan 
ishlash hamda ularni joylashtirishni amalga oshirishda loyihalar va ma‟muriyatga 
kirish uchun imkon yaratadigan ichki bosqich. Ma‟lumotlar bazasini tuzish va uni 
ishlatish ko„pgina omillarni hisobga olish va aniq rejalashtirishni talab qiladi. 
Shular ichiga ma‟lumotlar bazasining modellarini yaxshi bilish ham kiradi. 
Ko„pgina GAT larda fazoviy ma‟lumotlar bazasining tashkiliy tuzilmasini 
yaratish uchun ikki xil modeldan foydalaniladi: faylli va georelyatsion. 
Georelyatsion model geografik axborotlarni saqlash vazifasiga ko„proq mos 
keladi, chunki unda pozitsion va semantik axborotlar birga ko„rilgan. To„plangan 
koordinatalar identifikatori ishtirokida indekslangan fayllarda, atributlar esa 
koordinatalari kiritilgan geometrik ob‟ektlar soniga teng qatorga ega bo„lgan 
jadvallarda saqlanadi. 

Download 2,58 Mb.