5.2. Milliy ma‟lumotlar fazoviy infratuzilmasi
Dunyo mamlakatlari bo„ylab geoaxborot texnologiyalarining kanchalik keng
tarqalishiga qarab fazoviy ma‟lumotlarning qadr-qimmati hamda ularning real
125
ahamiyatini tushunib etish shunchalik oshib bormoqda, inson faoliyatining turli
jabhalarida ulardan foydalanish esa jadal kengaymoqda. Fazoviy axborotlarni
tezkor almashishning yangi imkoniyatlari, ularga qulay va oddiy ravishda etishish,
ayniqsa, korporativ va global tarmoqlar bilan «ancha fikrlangan» qarorlar qabul
qilishni va samarali harakat qilishni ta‟minlamoqda. GAT texnologiyalariga
investitsiyalarning doimiy o„sib borayotganligi dunyoni samarali boshqarish,
barqaror rivojlantirish hamda saqlash uchun zaruriy fazoviy ma‟lumotlar
infratuzilmasini yaratish bilan kuzatilmoqda.
Ma‟lumki, fazoviy ma‟lumotlar infratuzilmalari (FMI) geografik axborotlarga
tezkorlik bilan global tarzda kirishni qo„llab-quvvatlashni ta‟minlaydi. Bunga
asosan regional, milliy va global darajalarda, shuningdek, davlat yoki nodavlat
sektorlarida bo„lishidan qat‟i nazar alohida tashkilotlar ichidagi harakatlarni
muvofiqlashtirish evaziga erishiladi. FMI deganda fazoviy ma‟lumotlarni to„plash,
qayta ishlash, taqsimlash, foydalanish, bugungi kun talabi darajasida ushlab turish
va saqlash uchun zarur bo„ladigan texnologiyalarni, qo„shma strategik faollikni,
umumiy standartlar, moliyaviy va mehnat resurslari, shuningdek, ular bilan
bog„liq bo„lgan harakatlar majmuasini tushunish mumkin.
Bugungi kunda O„zbekiston Respublikasining davlat hokimiyati organlari,
davlat boshqaruv organlari, mahalliy davlat organlari, xo„jalik yurituvchi
sub‟ektlar fazoviy ma‟lumotlarni yaratmoqdalar va ulardan foydalanmoqdalar.
Milliy darajada yaratilayotgan FMIning asosiy vazifalari quyidagilar qilib
belgilanishi zarur:
– davlat kadastrlarining yagona tizimini, xususan, er kadastrini yuritishda
axborotli o„zaro harakatlarni amalga oshirish;
– raqamli navigatsiya kartalari, shuningdek, mamlakat, hududiy va idoraviy
kartografik, geodezik fondlarning materiallari hamda ma‟lumotlaridan foydalanish
va taqsimlash;
– davlat boshqaruv organlari hamda geodeziya, kartografiya va davlat
kadastrlari hamda navigatsiya faoliyatlari sohasidagi korxonalar va tashkilotlarning
bazaviy fazoviy ma‟lumotlarini hal etish va taqdim etish;
126
– davlat xizmatini ko„rsatish, shu jumladan idoralararo elektron o„zaro
harakat tizimi (IEO„HT) ramkasida xizmat ko„rsatish.
Yuqorida e‟tirof etilganlardan shu narsa ayon bo„ladiki, bugungi kunda
O„zbekiston Respublikasi bo„yicha milliy fazoviy ma‟lumotlar infratuzilmasini
yaratish katta ahamiyatga ega bo„lgan dolzarb masalaga aylangan. Bunday milliy
FMI eng muhim axborot resurslaridan hisoblangani holda har qanday joyning
geografik holati, davri va vaqti bilan uzviy bog„liq ko„pgina tarqoq manbalardan
axborotlarni birlashtirishga yo„naltirilgan. Bunday axborot resursi iqtisodiyot
sohasida, qurilishda, atrof-muhitni muhofaza qilishda, hududlarni rejalashtirishda,
tegishli davlat xizmatlarini ko„rsatishda fazoviy ma‟lumotlardan foydalanish bilan
bog„liq bo„lgan qator amaliy masalalarni hal qilishga imkon beradi.
Umuman olganda, yagona davlat chegarasi uchun yaratiladigan FMI bu
fazoviy ma‟lumotlarni to„plash, qayta ishlash, saqlash va iste‟molchilarga berish
bo„yicha hududiy taqsimlangan tizimdir. Bunda fazoviy ma‟lumotlar deganda
koordinatali vaqtli tizimda taqdim etilgan ob‟ektlarning joylashgan o„rni, shakli va
xususiyatlari to„g„risidagi ma‟lumotlarni o„z ichiga olgan fazoviy ob‟ektlar
haqidagi raqamli ma‟lumotlar tushuniladi.
Respublikaning milliy FMI iste‟molchilarga taqdimnomaning turli shakllarida
ham, ularning metama‟lumotlari ko„rinishida ham fazoviy ma‟lumotlarni beradi.
Fazoviy ma‟lumotlar va metama‟lumotlar, umumlashgan holda ma‟lumotlar
to„plami, metama‟lumotlar bazalari, kartalar va atlaslar, kartografik veb-servislar
shakllaridagi, raqamli yoki bo„lmasa qog„ozli ko„rinishda fazoviy ma‟lumotlarga
aylantiriladigan iste‟molning yakuniy mahsulotlari hisoblanadi.
Milliy FMIdan foydalanuvchilar sifatida quyidagilarni alohida ajratish
mumkin:
–fazoviy mahsulotlarni yaratuvchilar – fazoviy mahsulotni mustaqil ravishda
yaratadigan har qanday davlat yoki nodavlat shaxs;
–fazoviy mahsulotga ega bo„lgan, mustaqil ravishda uni yaratgan yoki ularni
olish imkoniga ega bo„lish huquqiga yoki shartnomasiga asosan bunday
ma‟lumotni oladigan shaxs;
127
–fazoviy ma‟lumotlarning operatori (provayderi) – fazoviy mahsulotlar va
veb-servislar to„g„risidagi ma‟lumotlarni nashr etish va nashrga tayyorlashga
mas‟ul, shuningdek, milliy FMI vositasida mahsulotlarni sotib olish, o„z faoliyat
bozorining monitoringi masalalari bo„yicha iste‟molchilar bilan o„zaro birga
harakat qilish masalalarini hal qiluvchi shaxs;
–fazoviy mahsulotlarning iste‟molchisi – fazoviy mahsulotlar yoki ular
to„g„risidagi axborotlarni olgan manfaatdor har qanday davlat yoki nodavlat shaxs.
Iste‟molchi FMI yordamida o„zini qiziqtirgan ma‟lumotni qidirishi, tanlashi yoki
bunday ma‟lumotga buyurtma berish ishini bajarishi, buyurtmaning bajarilish
holatini kuzatishi va olishi mumkin.
Respublika milliy fazoviy ma‟lumotlar infratuzilmasi hududiy taqsimlangan
tizimdir, chunki u mamlakat, regional va mahalliy darajalardagi davlat korxonalari
asosida ham, tabiiyki, tijorat tashkilotlari FMI uzellarining ham fazoviy
mahsulotlarini yaratish imkonini ko„zda tutadi.
Respublika milliy FMI o„zining arxitekturasi nuqtai nazaridan ikki
komponentdan tashkil topishi mumkin: geoaxborot portali va OGC standartlariga
qat‟iy rioya etilgan holda ArcGIS platformasida quriladigan geoportal. ArcGISning
server va stol usti dasturiy mahsulotlari bazasida qurilgan respublika milliy
geoaxborot platformasi bazaviy fazoviyma‟lumotlarni yuritishni va OGC standarti
bo„yicha veb-serverlar shaklida ularning nashr etilishini ta‟minlaydi.
Milliy FMIda metama‟lumotlar katalogi va himoyalangan servislar hamda
ularni boshqarish funktsiyalari muhimdir. Xususan, metama‟lumotlar katalogining
funktsiyasi o„z ichiga tanlangan standart asosida metama‟lumotlarni ko„rib chiqish,
tahrirlash, butunlay olib tashlash, yaratish, kiritish va tekshirishni, shuningdek,
toifalari bo„yicha metama‟lumotlarni qidirishni oladi. Geoportal qidiruv natijalarini
kartaga qo„shishga, tanlangan tarkib va formatda ma‟lumotlarni ko„chirib olishga
imkon beradi.
Himoyalangan servislar hamda ularni boshqarish funktsiyasi foydalanuvchilar
yoki ularning guruhlari tomonidan belgilangan kirish siyosati va huquqiga
128
asoslanadi hamda geoaxborot platformasining servislariga kirishni chegaralash
ishlarini bajarishga imkon beradi.
Servisga kirishni chegaralash funktsiyasidan tashqari geoportal ulardan
foydalanishni litsenziyalashga ham imkon beradi. Litsenziyalash funktsiyasi
yordamida bajariladigan operatsiyalarga, olinadigan axborotlar hajmiga, hududga
va foydalanish davriga qarab servislardan foydalanishni baholash mumkin bo„ladi.
Bulardan tashqari, geoportalda GAT loyihalarni boshqarish bo„yicha funktsiya
ham mavjuddir, buning uchun Portal for ArcGIS instrumentariyasidan
foydalaniladi. Foydalanuvchiga portalda kartografik ilovalarni yaratish va chop
etish imkoniyati ham berilgan. Ilovalarni chop etishda milliy FMI geoaxborot
platformasining servislaridan, shu bilan birga OGC standartlari yoki ArcGIS
bo„yicha chop etilgan tashqi servislardan ham foydalanish mumkin bo„ladi.
Milliy FMIni keyingi yillarga rivojlantirishni bir necha yo„nalishlarda olib
borish maqsadga muvofiqdir. Birinchidan, elektron shakldagi fazoviy
ma‟lumotlarni foydalanuvchilar tomonidan olishni osonlashtirish uchun me‟yoriy-
huquqiy tizimni takomillashtirish kerak. Ikkinchidan, bazaviy fazoviy
ma‟lumotlar va metama‟lumotlarni yaratish va taqdim etish, shuningdek, ushbu
ma‟lumotlar bazasini yuritish bo„yicha davlat boshqaruv organlari va mahalliy
organlar funktsiyalarini qonun asosida mustahkamlash zarur. Nihoyat, bu
O„zbekiston Respublikasi fazoviy ma‟lumotlar infratuzilmasining tashkiliy
tarkibini FMIning idoraviy va hududiy uzellarini yaratish, shu jumladan respublika
viloyatlarining FMIlarini, tarmoqli kartografik geodezik fondlarni yuritishga
mas‟ul davlat boshqaruv organlarining FMIni yaratish yo„li bilan rivojlantirish
zarurdir.
| 