O‘qitish texnologiyalari va ularning turlari.
O‘qitish jarayonida,
pedagog texnologiyalar talablari asosida ifoda etilgan, o‘quv
maqsadlariga erishiladi. Ilmiytexnik taraqqiyot jadallashgan davrda
o‘qitish samaradorligi, asosan, o‘quvchining o‘qitish jarayonidagi o‘rni,
pedagogning unga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda
o‘qitish texnologiyasining ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin avtoritar
va shaxsga yo‘naltirilganlar.
Avtoritar texnologiyada, pedagog yagona subyekt sifatida namoyon
bo‘ladi, talabalar esa faqatgina «ob’ekt» vazifasini bajaradi xolos. Bunda
talabaning tashabbusi va mustaqilligi yo‘qoladi, o‘qitish majburiy
yo‘sinda amalga oshiriladi. Odatdagi an’anaviy o‘qitish, avtoritar
texnologiyaga taalluqlidir. Bunda, avvalo
A.Komenskiy tomonidan ifoda etilgan, didaktika tamoyillariga
asoslangan o‘qitishning sinf- dars tizmida tashkil etish nazarida tutildi.
Hanuzgacha dunyoda eng ko‘p tarqalgan o‘qitishning sinf- dars tizimi,
quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
- Yoshi va tayyorgarlik darajasi taxminan bir xil bo‘lgan talabalar
sinfini tashkil etadi:
- Sinf yagona o‘quv reja, yagona o‘quv dasturlar va yagona
mashg‘ulotlar jadvali bilan shug‘ullanadi:
- Mashg‘ulotlarning asosiy birligi dars bo‘lib, u bitta fanning bitta
mavzuga bag‘ishlanadi va o‘quvchi tomonidan boshqariladi: - O‘quv
kitoblari asosan uy ishlari uchun qo‘llaniladi.
An’anaviy o‘qitish asosan bilim, o‘quv va ko‘nikmalarni
o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘lib, shaxsning rivojlanishini ko‘zda
tutmaydi. An’anaviy o‘qitish asosini, Ya.A.Komenskiy tomonidan
tuzilgan pedagogika tamoyillari tashkil etadi: - ilmiylik:
112
- tabiatga monandlik (o‘qitish rivojlanish bilan belgilanadi, ammo
shakllanmaydi) - uzviylik va tizimlik:
-
o‘zlashtiruvchanlik
(ma’lumdan
noma’lumga,
soddadan
murakkabga)
- mustahkamlik (takrorlash, takrorlash…)
- onglilik va faollik (qo‘yilgan maqsadni bilgan va buyruqlarni
bjarishga faol bo‘lgan)
- nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi:
- yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish:
An’anaviy o‘qitish quydagi xususiyatlarga ega: zo‘ravonlik
pedagogikasi, o‘qitishning tushuntiruv- ko‘rgazmali usuli, ommaviy
o‘qitish. An’anaviy o‘qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon
bo‘ladi: talaba bu hali to‘la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur,
pedagog esa- bu sardor hakam, yagona tashabuskor shaxs.
Zamonaviy an’anaviy o‘qitish esa, o‘qitishning texnik vositalarini
qo‘llab, didaxografiyadan foydalanishdan iborat bo‘ladi. Shaxsga
yo‘naltirilgan- texnologiyalarda, talaba shaxsi pedagogik jarayon
markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarni
ro‘yobga chiqarishga qulay shart- sharoitlar yaratiladi:
Kadrlar tayyorlash milliy dasturda O‘zbekiston Respublikasidagi
ta’lim tizimining miliy modeliga alohida e’tibor qaratilgan. Bu model 5
tarkibiy qismdan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan
ishlab chiqarish. Bu yerda ta’lim milliy modelining asosiy tarkibiy qismi
– «shaxs» birinchi o‘rinda turadi. Boshqacha aytganda butun ta’lim
tizimi, shu jumladan o‘qitish shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon,
o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalari asosida amalga
oshirilishi lozim. Hayot dialektikasi shundan iboratki, doimo yangi
avlod, oldingi avloddan ko‘ra rivojlanganroq bo‘ladi. Ilmiy texnik
taraqqiyotning
keskin
yuksalish
davrigacha
fan,
texnika
va
texnologiyalar rivoji evolyusion, past sur’atlarda amalga oshar edi.
Shuning uchun ketma- ket keluvchi avlodlarning rivojlanish darajasi
deyarli farq qilmas edi. Bunday sharoitlarda Ya.A. Komensiyning
o‘qitishining avtoritar texnologiyasini, an’anaviy sinf dars tizimi
dunyoga keladi. Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrida
(asrning ikkinchi yarmi), fan- texnika texnologiyalar yuqori sur’atlarda
rivojlanayotgan davrda, bir avlod hayoti davomida fanning rivoji
insoniyatning butun tarixidagidan ko‘ra ko‘piroq bo‘lgan bu davrda,
o‘qitishning an’anaviy tizimi o‘z umrini oxiriga yetdi.
113
Hozirgi zamon avlodning rivojlanish sur’ati oldingilardan ko‘ra
ancha yuqori bo‘lganligi sababli, o‘qitishning an’anaviy tizimi,
rivojlanishga to‘sqinlik qila boshladi. Bunday sharoitlarda taraqqiyot,
faqat xar bir shaxsning mavjudimkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish
asosida amalga oshirilishi mumkin. Axborotning hajmi, xilma- xilligi,
egallashga moyilligi va vositalarning yetarliligi samarali individual va
mustaqil o‘qitishni tashkil etish uchun zaruriy shartsharoitlar yaratadi.
O‘qitishni jadallashtirish maqsadida pedagogning talabaga bo‘lgan
munosabati jihatidan «sardor» likdan, uning sherigiga aylanish zarur.
O‘qitishnig shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalariga quyidagi asosiy
tamoyillar xos bo‘ladi:
-
insonparvarlik - ya’ni insonga har tomonlama hurmat va
muhabbat ko‘rsatish, unga yordamlashish, uning ijodiy qobiliyatiga
ishonch bilan qarash, zo‘rlashdan to‘la voz kechish;
-
hamkorlik – ya’ni pedagog va talabalar munosabatidagi
demokratizm, tenglik, heriklik;
-
erkin tarbiyalash – ya’ni shaxsga uning hayot faoliyatini keng yoki
tor doirasida tanlab olish erkinligi va mustaqilligini berish, natijalarini
tashqi ta’sirdan emas, ichki hissiyotlardan keltirib chiqarish. Shaxsga
yo‘naltirilgan texnologiyalarning kommunaktiv asosi- pedagogik
jarayonda talabga insoniy- shaxsiy yondashuv hisoblanadi. Shaxsga
yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi;
-
pedagogik jarayonda shaxs ob’ekt emas, su’bekt hisoblanadi;
-
har bir talaba qobiliyat egasi, ko‘pchiligi esa iste’dod egasi
hisoblanadi;
- yuqori etnik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik,
vijdon va boshqalar) shaxsning ustuvor hislatlari hisoblanadi;
Munosabatlarda demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi;
-
talaba va pedagog huquqlarini tenglashtirish,
-
talabaning erkin tanlab olish huquqi;
-
xatoga yo‘l qo‘yish huquqi;
-
o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lish huquqi;
-
pedagog va talabalar munosabati zayli; ta’qiqlamaslik; boshqarish
emas, birgalikda bajarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas,
tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish.
Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi zamon
sharoitida samarali natija bermaydigan va noinsoniy hisoblanadigan
zo‘ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu tamoyilni
mustaqillashtirishda
emas,
balki
uning
oqilona
mezonlarini
114
aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida zo‘ravonlik mumkin
emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishni susaytiradi,
uning qulchilik hususiyatlarini shakllantiradi.
Majburlashsiz o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi.
-
ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik;
-
o‘quv materialiga qiziqish uyg‘otish, bilishga va faol ijodiy
fikrlashga rag‘batlantirish;
-
talabalarning mustaqilligi va tashshabusiga tayanish;
- jamoa orqali bilvosita talablarni amalga oshirish.
Individuval yondashuvning yangi talqini quyidagilardan iborat;
-
o‘rtacha talabaga yo‘naltirishdan voz kechish;
-
shaxsning yaxshi xislatlarini izlash;
-
shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish va unga
tuzatishlar kiritish; Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar
zarur bo‘ladi;
-
har bir talaba qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish,
tushunish, qabl qilish, unga ishonish. Pedagogda barcha talabalar
iste’dodli ishonch bo‘lishi kerak;
-
shaxsga, yutuqni ma’qullovchi, qo‘llab- quvvatlovchi, xayrixoh
vaziyatlar yaratish, ya’ni o‘qish xursandchilikni olib kelishi kerak;
-
bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa
kamchiliklarga urug‘ bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik;
-
pedogogik jarayonda, talabalarni o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga
chiqarishga imkoniyat berish va ko‘maklashish;
Oliy, o‘rta maxsus va kasbiy ta’lim tizimi uchun, o‘qitishning
shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin;
ishbilarmonliklar o‘yinlari; muammoli o‘qitish; tabaqalashtirilgan
o‘qitish; dasturlashtirilgan o‘qitish; kompyuterlashtirilgan o‘qitish;
modulli o‘qitish.
|
