O‘quv mashg‘ulotlarining turlari, ularning maqsad va
vazifalari.
Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib
ko‘rsatilgan:
-
aralash darslar;
134
-
yangi ma’lumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish bo‘yicha yoki
umumlashtirishlarni anglab yetish va o‘zlashtirish
maqsadiga ega
darslar
;
-
bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari;
-
o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy
maqsadiga ega darslar;
-
malaka va ko‘nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
-
bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o‘rganish darsi;
-
o‘z tuzilishi bo‘yicha oddiy bo‘lgan, ya’ni bitta asosiy didaktik
maqsadga ega bo‘lgan dars turlari (o‘rta va katta sinflarda qo‘llash
uchun mos keladi).
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv
ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval
ilgari o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga
to‘g‘ri keladi. Hatto tekshirish darslari ham bu yerda ko‘pincha ishlar
boshqa turlarini o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki yetkazish. qiziharli
hikoyani
o‘qish. Darsning aynan mana shu turi aralash
(kombinatsiyalashgan),
yoki
murakkab
tuzilishli
deb
ataladi.
Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini
tekshirish va o‘quvchilar bilan savol- javob, yangi materialni o‘rganish,
o‘zlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq misollari davomida yangi
bilimlarini mustahkamlash, ilgari o‘rganilganlarni suhbat ko‘rinishida
takrorlash, o‘quvchilar bilimlarini
tekshirish va baholash
, uyga vazifa
berish.
O‘quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi
bilimlarni berish (o‘rganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o‘z
ichiga olgan va uni o‘rganishga ko‘p vaqtini talab qiluvchi,
o‘quvchilarga tanish bo‘lmagan yangi material uning mazmuni bo‘lgan
ta’lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, aniq maqsadi va
o‘quvchilarning mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab ba’zi
hollarda yangi materialni o‘zi bayon etadi. Boshqa hollarda esa –
o‘qituvchi rahbarligi ostida o‘quvchilarning mustaqil ishlari olib
boriladi, uchinchi holda – unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi
material bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi materialni o‘rganish
uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni takrorlash. o‘qituvchining yangi
materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni
tushunishlarini tekshirish va dastlabki bilimlarni mustahkamlash, uyga
vazifa berish.
135
Bilimlarni mustahkamlash darslarida o‘quv ishining asosiy
mazmuni ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish
maqsadida ularni ikkinchi bor tushunib olish hisoblanadi.
O‘quvchilar o‘z bilimlarini yangi manbalar bo‘yicha anglab oladilar
va chuqurlashtiradilar yoki ularga ma’lum bo‘lgan qoidaga yangi
masalalar yechadilar, ilgari olgan bilimlarini og‘zaki va yozma
takrorlaydilar yoki ilgari o‘rganganlarini yanada chuqurroq va
mustahkam o‘zlashtirish maqsadida ulardan alohida masalalar bo‘yicha
axborot beradilar. Tuzilishi bo‘yicha bunday darslar quyidagi
bosqichlardan o‘tishni ko‘zda tutadi: uy vazifasini tekshirish, og‘zaki va
yozma mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa
berish.
Ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari
bilimlarni mustahkamlash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha
maxsus darslar jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi
mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga
mashqni bajarish ishlari bolalar tomonidan o‘qituvchi yordamida va ular
topshiriqni qanday tushunganlarini daslab jiddiy tekshirish bilan
bajarilsa, keyinchalik esa qayerda qanday qoida qo‘llanilishini
o‘quvchilarning o‘zlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va
ko‘nikmalarini qo‘llash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qo‘llashni
o‘zlashtirib olishlari kerak.
Umumlashtiruvchi
darslari
(bilimlarini
umumlashtirish
va
tizimlashtirishlar) ilgari o‘tilgan materialdan eng muhim savollari qayta
takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o‘quvchilar bilimlarida mavjud
kamchiliklari to‘ldiriladigan va o‘rganilayotgan kursning muhim
g‘oyalarini ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Umumlashtiruvchi
darslar mavzu, bo‘lim va o‘quv kurslarining yakunida o‘tkaziladi. Kirish
va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va
umumlashtirishning o‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o‘qib
berish yoki o‘qituvchining o‘quvchilar bilan suhbatlashishi shaklida
o‘tkazilishi mumkin.
Tekshirish (nazorat) darslari o‘qituvchiga o‘quvchilarning ma’lum
sohadagi bilim, malaka va ko‘nikmalari shakllanganlik darajasi, o‘quv
materialini
egallashdagi
kamchiliklarni
aniqlash,
shuningdek,
navbatdagi topshiriqlarning bajarish yo‘llarini belgilab olishga yordam
beradi. Tekshirish darslari o‘quvchidan ushbu mavzu bo‘yicha uning
hamma bilim, ko‘nikma va malakalarini qo‘llashini talab etadi.
136
Tekshirish og‘zaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi
mumkin.
Yuqorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi
tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni
qo‘yish va ularni o‘quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlari
ta’minlash, ish sharoitini yaratish, o‘quv faoliyati motivlarini
dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab qolish
yuzasidan beriladigan ko‘rsatmalarni shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi,
ularga erishishda barcha yoki yakka o‘quvchilarning ishtiroki
belgilanadi, ishlari baholanadi va istiqbollari belgilanadi.
Ta’limning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U
pedagogik jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy, tarbiyaviy,
rivojlantirish vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendentsiyalari darsga bo‘lgan
talablarda o‘zining aniq ifodasini topadi.
Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim:
-
fanning ilg‘or yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish,
darsni o‘quvtarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;
-
darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini
ta’minlash;
-
o‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish
asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur
sharoitlarni yaratish;
-
o‘quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog‘liqliklarni o‘rnatish;
-
ilgari o‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o‘quvchilarning
rivojlanish darajasiga tayanish;
-
shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va
faollashtirish;
-
o‘quv - tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va
emotsionalligi;
-
pedagogik vositalardan samarali foydalanish;
-
zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional
usullarini shakllantirish;
-
mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish;
-
har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashhis va
taxmin qilish.
|
