Namunaviy o‘quv dasturi
u yoki bu ta’lim sohasiga nisbatan
davlat ta’lim standartlari talablari asosida ishlab chiqiladi. O‘quv
dasturlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
-
ushbu fanni o‘rganish maqsadlari, o‘quvchilarning bilim va
malakalariga asosiy talablar, o‘qitish tavsiya etiladigan shakl va
metodlari haqidagi tushuntirish xati;
-
o‘rganilayotgan materialning tematik mazmuni;
-
kursning alohida savollarini o‘rganishga o‘qituvchi sarflaydigan
taxminiy soatlari hajmi;
-
dunyoharashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro‘yxati;
-
fanlararo va kurslararo bog‘liqlikni amalga oshirish bo‘yicha
ko‘rsatmalar;
-
o‘quv uskunalari va ko‘rgazmali qo‘llanmalar ro‘yxati; - tavsiya
etiladigan adabiyotlar.
Namunaviy o‘quv dasturlari Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim
Vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega
bo‘ladi. Namunaviy dastur asosida maktab, akademik litsey pedagogik
kengashi tomnidan ishchi o‘quv dasturlari ishlab chiqiladi va
tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli ravishda ishchi dasturda
regional komponenti ta’riflanadi, o‘quv jarayonini metodik,
informatsion,
texnik
ta’minlash
imkoniyati,
o‘quvchilarning
tayyorgarligi darajasi hisobga olinadi.
150
Mualliflik o‘quv dasturlari davlat standarti talablarini hisobga olgan
holda o‘quv fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo‘lishi, u yoki
bu nazariyalarni o‘rganishga mualliflik yondashuvi, o‘rganilayotgan
hodisa va jarayonlarga nisbatan mualliflik nuqtai nazarini aks ettirishi
lozim. Bunday dasturlar ushbu fan sohasida pedagog, psixolog,
metodistlarning tashqi retsenziyalariga ega bo‘lishi kerak va ular mavjud
bo‘lganida maktab, akademik litsey hamda kasb- hunar kollejlarining
Pedagogik Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Mualliflik o‘quv dasturlari
o‘quvchilarning erkin tanlovi bo‘yicha (majburiy va fakultativ) kurslar
tashkil etishda keng foydalaniladi.
O‘quv
fani ta’lim
muassasalarida o‘quvchilarning yosh,
idrok etish imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi
bo‘yicha umumiy yoki mutaxassislik bilimlarini berish, ko‘nikma va
malakalarni shakllantirishni ta’minlovchi manbadir.
O‘quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy
belgilanmaydi, balki ijtimoiy hodisa sifatida ta’limning tarixiy
rivojlanishi davomida ishlab chiqiladi. O‘rta maktab, akademik litsey va
kasb- hunar kolleji o‘quv fanlarini ilmiy bilimning umumiy tuzilishiga
mos ravishda shakllantirish kerak deb hisoblovchi nuqtai nazar eng keng
tarqalgan va tan olingan hisoblanadi.
Ta’lim mazmuni va o‘quv dasturlari o‘quv adabiyotlarida
loyihalashtiriladi. Bunday adabiyotlar sirasiga darsliklar va o‘quv
qo‘llanmalari kiradi.
O‘quv adabiyotlari orasida darslik alohida o‘rin tutadi. Darslik
muayyan o‘quv fani bo‘yicha ta’lim maqsadi, o‘quv dasturi va didaktik
talablarga
muvofiq
belgilangan
ilmiy
bilimlari
to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni beruvchi manba bo‘lib, u mazmuni va tuzilishiga ko‘ra
fan bo‘yicha yaratilgan o‘quv dasturiga mos keladi. Namunaviy o‘quv
dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda
Respublika Xalq ta’limi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirliklari
tomonidan barcha maktablar, akademik litseylar va kasb- hunar
kollejlari uchun tavsiya etiladi. G‘oyaviy va metodik jihatdan
mukammal bo‘lgan darslik ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan barcha
talablarga javob bera olishi, o‘quvchilar uchun qiziharli, iloji boricha
qisqa, tushunarli, ko‘rgazmalilik nuqati nazaridan estetik xususiyatga
ega bo‘lishi kerak.
Darslik bir vaqtning o‘zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy
tuzilmaga ega bo‘lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko‘ra mustahkam
asosga ega, mobilligiga ko‘ra esa asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda
151
yangi bilimlarni tezlikda kiritish imkoniyatini namoyon etadi. Ularga
qo‘yiladigan talablar turli- tuman va qarama- qarshi bo‘lib, mukammal
darsliklarning yetishmovchiligi doimo his etiladi. Iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu sababli
o‘qituvchilar va o‘quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish
imkoniyatiga egalar.
Darslik o‘quvchilarning ta’lim jarayonida ongli ravishda va faol
ishtirok etishlari, o‘quv materialini to‘la o‘zlashtirishlarini ta’minlashi
kerak. Ana shu masalalarni hal etish yo‘lida darsliklar quyidagi
vazifalarni bajaradi:
1)
motivatsion vazifa - bu vazifa o‘quvchilarni ushbu fanni
o‘rganishga yo‘naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va
qiziqishini shakllantiruvchi rag‘bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat;
2)
axborot vazifasi o‘quvchilarga axborotlarni yetkazish, samarali
usullar yordamida ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon
beradi;
3)
nazorat- tuzatish (mashq qilish) vazifasi – ta’lim jarayoni, uning
natijalarini tekshirish, o‘quvchilarda o‘zini baholash va tuzatish layoqati
hamda zarur bo‘lgan ko‘nikma, malakalarni shakllantirish uchun
o‘rganish mashqlarini tavsiya etishni nazarda tutadi.
4)
muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida
ta’limning boshqa vositalari (xaritalar, ko‘rgazmali materiallar,
diapozitiv va boshqalar)ni jalb etishni ifodalaydi;
5)
rivojlantiruvchi – tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining
o‘quvchilarga ma’naviy- axloqiy ta’sir ko‘rsatishi, kitoblar bilan ishlash
jarayonida ulardan mehnatsevarlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi
sifatlarni shakllantirishdan iborat;
6)
o‘qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun
zarur bo‘lgan konspekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib
ko‘rsatish, mantiqiy eslab qolish kabi malaka va ko‘nikmalarni
rivojlantirishga yordam berishida ko‘zga tashlanadi. Ta’lim mazmuni
o‘quv materiali darajasida darsliklar bilan bir qatorda turli xil o‘quv
qo‘llanmalari: adabiyot va tarix antalogik o‘quv qo‘llanmalari,
ma’lumotnomalari, matematika, fizika, ximiya bo‘yicha masalalar
to‘plamlari, georafiya, biologiya bo‘yicha atlaslar, til bo‘yicha mashqlar
to‘plamlari va boshqalarda ochib beriladi. O‘quv qo‘llanmalari
darslikning ba’zi tomonlarini kengaytiradi va aniq masalalarni hal etish
maqsadiga ega bo‘ladi (axborot, mashq qilish, tekshirish).
|
