|
M. J. Mutalipova xalq pedagogikasi toshkent
|
| bet | 27/72 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 32,76 Mb. | | #236345 |
Bog'liq 74. Xalq pedagogikasi.Mutalipova M.JQadriyat - «tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy manfaatlarimiz, bugungi va ertangi orzu-intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la javob beradigan, yillar o‘tgani sari qadri ortib boradigan g‘oya va tushunchalardir»} 1
An’ana - kishilar ongida, hayotida o‘z o‘mini topgan ijtimoiy hodi- sa bo‘lib, avloddan avlodga o‘tadigan, takrorlanadigan tartib va qoidalardir.
Куронов М. Ею англаетган хакикат. Т.: Маънавият, 2008,-100-бет.
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 -82-бет.
53
Urf-odat - kishilaming kundalikdagi turmushiga singib ketgan, m a’lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan ko‘nikma va xulq-atvor qoidalaridir. Masalan, kichiklarning kattalarga salom berishi, mehmonlami alohida hurmat bilan izzatlash va h.k.
Marosim - ko‘pincha an'ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo‘lib, inson hayotidagi muhim voqealami nishonlashga qaratilgan hayotiy tadbirlardir.
A n’ananing tarkibiy bo‘lagi odat, odatning muhim bir qismi marosim bo‘lib, odat kundalik hayotda uchrashi mumkin bo‘lsa, marosim inson hayotidagi muhim hodisalar sodir boiganda vujudga keladi. M asalan, yoshlar voyaga yetganda uylanishi va turmushga chiqishi an’ana bo‘Isa, m a’lum tartibga ega bo'lgan nikoh to‘yi urf-odat hisoblanadi. Bu to ‘yda nikohdan o ‘tish, uzuk taqish kabi marosimlar o ‘tkaziladi. Yuqoridagi an’ana, urf-odat, marosimlar birgalikda kelin- kuyov, qarindoshlar va do‘stlari uchun bayramga aylanishi mumkin. Yosh m utaxassislam ing o'qishni bitirib, ishga joylashishi odat bo‘lsa, bunga bag‘ishlab tashkil qilingan an’anaviy tadbirlar marosimga aylanadi. Barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar, urf-odatlar, udumlar va an’analarning pedagogik imkoniyatlaridan foydaJanish samarali natijalarga olib keladi. Masalan, xalqimizda salomlashish va hol-ahvol so ‘rash har bir kishining aqli, odobi, zakovati, madaniylik darajasini ham ko‘rsatadi. Salomlashish tarbiyasi borasida qator hadis- lar, o ‘gitlar, pandnomalar mavjud. Masalan, ot mingan kishining piyo- daga, ozchilikning ko‘pchilikka, tashqaridan kelgan kishi ichkarida- gilarga, kichik yoshdagilarning kattalarga salom berishi odat tusiga aylangan. M uomalaning asosi bo‘lgan salomlashish xalq og'zaki ijodining barcha janrlarida o‘z aksini topgan. «Gar saloming bo'lmasa, ikki yamlab bir yutardim»,- deb yovuz kuchlar ertak va doston qahramonlariga yordam bergan, manmanlik bilan salom benshni unutganlar esa jazoga giriftor bo‘lgan. «Odobingni salomingdan bilurlar» m aqolida salom insonning fe’l-atvori, odobining ko‘zgusi ekanligi ta’kidlangan. «Alpomish» dostonida chiltonlar Alpomishga shunday m aslahat berishadi:
Xudoyim beribdi insonga kalom,
Bemavrid ish qilib topmagin alam, Yaxshi ham, yom on ham shundan bilinar, Kim bo‘lsa oldidan o‘tma besalom.
54
Birgina salomlashish va hol-ahvol so‘rash odobi va odati orqali xalqimizga xos bo‘lgan insonni sevish va ardoqlash hissining ustunligini ko‘rishimiz mumkin.
Darhaqiqat, xalq pandnomasi farzandning tug‘ilishidan boshlab oila, birinchi navbatda, ota-ona bajarishi lozim boMgan hayotiy va xalqchil odatlar, udumlar, rasm-rusumlar, an’analarga nihoyatda boy. Bolaning ilk bor sochini va tim og‘ini olish, tishi chiqishi, atak-chechak bo‘lishi, birinchi so‘zni aytishi, o ‘tirishga o‘rganishi, birinchi qadam bosishi, kiyim kiya boshlashi, o ‘simliklar va hayvonot olami bilan birinchi tanishishi, tarbiyachi qoMiga berish, maktabga ilk qadam qo‘yish bilan bog‘liq ko‘plab axloqiy tarbiya, xulq-odobga oid udumlar, odatlar, rasm-rusumlar shular jumlasidandir. Masalan, bolani beshikka belashdan oldin, beshik atrofidan, tagidan non, qoshiq, pichoq o ‘tkazilgan. Bu shu xonadon m a’mur va to‘q bo‘lsin, pichog‘i moy ustida, qoshig‘i kosada tursin, shu bilan birga xonadon farzandlarga toMsin degan ramziy m a’noni anglatgan, onaga juft nonni tishlatish esa ona va bolaning rizqli-nasibali boMishini bildirgan. M a’lumki, o'zbeklarda non azaldan qadrlanib, e’zozlanib kelinadi, nonga ehtirom bolalarga yoshlikdan o ‘rgatiladi. Ularga nonning ushog‘ini yerdan yig‘ib olish, oyoq osti qilmaslik zarurligi uqtiriladi. Xalqimizga xos bo‘lgan non bilan bog‘liq quyidagi urf-odatlar ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi:
Dasturxon boshida nonni oila boshlig‘i ushatadi.
Endigina atak-chechak yura boshlagan go‘dakning oyoqlari orasi- dan «yurgan yo‘lidan rizq-nasibasi unsin», deb non dumalatiladi.
Mehmonga borayotgan odam albatta, hech boMmaganda ikkita nonni qo‘ltig‘iga qistirib, yo‘l oladi. Mezbonning uyida ham dasturxon- ga eng avvalo non qo‘yiladi. Qaytishda ham mehmon qoMiga albatta, bir juft non tutqaziladi.
Azaldan chaqaloq beshikka belanayotganda «boshi omon bo‘lsin, nondek aziz bo‘lsin», deb boshi ostiga bir burda non qo‘yiladi.
Beshikka belangan bolaning onasiga yog‘ surtilgan non tishlatiladi. Bolalardan biri shu nonni olib qochadi. Ortidan boshqa bolalar quvib yetishadi va « o‘lja»ni o ‘rtada baham ko‘rishadi.
Uzoq safarga, jangu jadallarga ketayotgan yigitlarga oy borib, omon qaytsin degan maqsadda albatta bitta nonni tishlatib, devorga osib qo‘yishgan.
O g‘ir jinoyatlarda gumon qilingan kimsalarga o ‘z aybsizligini isbotlash uchun «Gapim yolg'on bo‘lsa, non ursin», - deb non bilan qasam ichirilgan.
55
Vaqti bemahalda, qorong‘ida yo‘lga chiqqan yoMovchi «non hamroh bo‘lsin, yomon ko‘zdan, ins-jinsdan asrasin», - deya doimo yonida non olib yurgan.
«Nondek aziz bo'lgin»,- deb momolarimiz duo qilishadi.
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim an’anaviy tartiblardan biri
- ustozlarning shogirdlarga fotiha berish marosimidir. Bu marosim barcha kasblarda deyarli bir xil o ‘tgan. Shogirdlikka, odatda bolani yoshlikdan (8-10, ayrim paytlarda 6-7 yoshlarda) ota-onasi muayyan ustaga topshirib: «G o‘shti sizniki, suyagi bizniki», degan ibora bilan, y a’ni butun taqdiri ustoz qo‘lida, nima qilsa ixtiyori o‘zida, deb qoldiradi. Yigit kasbini o ‘rganib, o ‘zi mustaqil ravishda mahsulot tayyorlash darajasiga yetganda ota-onasi (yetim bo‘lsa, ustaning o ‘zi) fotiha ziyofatini o ‘tkazish shart bo‘lgan. Masalan, etikdo‘z yoki m ahsido‘z shogird ustalikni to ‘liq egallab olganligini isbotlash uchun bir juft poyabzalni tikib bozorga chiqaradi. Bozorda etikdo‘zlar kalantari (oqsoqoli) uning mahsulotini tekshiradi, yaxshi, bozorbop bo‘lsa, fotiha olishga ruxsat beradi, aks holda haydab yuboradi.
Fotiha berish marosimiga katta ustalar kalantar boshchiligida taklif qilinadi. Ziyofatga kasb rahbarlari bilan domla ham chaqiriladi. Gap - gashtak tarzida o ‘tkaziladigan o ‘tirishlarda dasturxonga shirinliklar, meva-chevalar qo‘yiladi, issiq ovqatlar tortiladi. Keyin kalantar yangi sarpolar kiygan shogirdni davraga chaqirib, ustasiga va shogirdiga shunday murojaat qiladi: «Usta, siz shogirdingizni boqdingiz, kiyintir- dingiz, non, tuz va pul berdingiz, shunga rozimisiz?» «Roziman!» - deb javob beradi usta. Keyin shogirddan so‘raydi: «Ustaga xizmat qilding, xizmatingga rozimisan?» «Roziman!» Shundan key in usta-sliogird 0‘rtasida suhbat bo‘lib o ‘tadi. Shogird ustasiga qarab: «K o‘p xizmatingizni qildim, ko‘p tuzingizni yedim, usta rozi bo‘ling!» Usta unga javoban: «Urdik, so‘kdik, koyidik, sen ham rozi bo‘l», - deydi. Ba’zan ayrim ustalar imtihonga o ‘xshash savol-javoblar o ‘tkazgan. Marosim yakunida shogirdga ustalikka fotiha beriladi, shogird o ‘z ustasiga, kalantarga, imkoniyati bo‘lsa hurmatli katta ustalarga ham sarpo kiygizadi. Ayrim kasblarda usta o ‘z shogirdlariga ba'zi ish qurollarini hadya qiladi.22
Bunday urf-odatlar, mavsumiy va bayram marosimlari, xalqimiz orasida keng tarqalgan. Jumladan, bahoriy tengkunlikda «Navro‘z» bayrami (21-22 mart), kuzgi tengkunlikda «Mehrjon» bayrami (22
’2 Жабборов И. Узбеклар. - Т.: Шарк, 2008, 155-6
56
5еп1уаЬг). eng игип Шп1ёа «5ас1а»(01оу) Ьаугагт (22 dekabr),
\o z n in g е г^ игип к ш ^ а « A ngom Ьауи»(5иу БауП) Ьаугагт (22 1уип) о Ч к а г ^ а п .
ВаЬог ТаэПёа, 1аЬ1а1 uyg‘onib, ёа1а1агёа у а г ^ m ehnat тау зи п й
boshlanishiga bag‘ishlangan « № у го ‘7» Ьаугагт nishonlangan. « VII ЬозЫ»- уагщ1 уП sifatida Ь а т таз Ь Ь и г Ь аугат Ь о '^ а п . ТигП зау!11аг. ЮтозЬа1аг, о ‘ут 1 аг, тизо Ьаяа1аг, ха1ц ijodi к о ‘пк1ап о Ч к а г ^ а п , т а х зи э 1аот1аг tayyorlangan. Ыауго‘г Ьаугат! Ь с ш ^ kunga кеМЬ, о ‘г БеЬг уа 1агоуайш y o ‘qotm adi, Ьа1к1 ха Ц 1 гтг огг1я1Ь kutadigan bayram ga aylandi. Ь ау гат Ы1ап bog‘liq ко‘р!аЬ и г ^ с ^ а ^ а г т п г уапа qayta г1к1апс11. «...Y angilanish уа ezgulik й гто Н Ьо‘^ а п Ы ауго'г ГаЬаГаэ! х а ^ г г ^ а тап зи Ь odam iylik, m ehr-oqibat, ти ги ууа! уа Ы т т а 1 каЫ уикэак хизиш уа П а^ап oziqlanib к е ^ а п , ajdodlaпm iz аэНаг davom ida qanday Ьиуик и т и т т в о ш у g‘oyalardan bahram and Ьо‘ПЬ, т а ’пау1у к а т о ! topganining уапа Ыг tasdig‘id ir.» 23
Э е т а к , Ыауго‘г Ьаугагш т п1эЬоп1азН, и ЬПап bog‘liq игГ-с^аиаг,
га 5 т-гизит1 агш оЧкаг1зЬ уозЫ аг tarbiyasida ^ а каИа aham iyatga ega. гего, Ьи Ь ау гат nafaqat tabiatning qudrati уа заЬоуа^ш , ЬаШ
\alqim izning уикэак хизиз1уа1:1апш акз еПпжЬ.
Х а ^ г т г kuzgi tengkunlikda Ьоз11 y ig ‘ish у а к и т , qishga 1аууо^аг Н кш 1^ ЬозЫ атзЫ sifatida « М еЬцоп» Ьаугагш т o ‘tkazgan. H ozirgi kunda Ьи Ь ау гат qayta йк 1 ат Ь nishonlanm oqda.
|
| |
