II BOB
ISHAB CHIQARISH MUH1TIDA INSON OMILI
2.1. Inson m ehnat faoliyatiga ta ’sir etuvchi om illar
Odam umrining k o ‘p vaqtini m ehnat egallaydi, agar inson ish
faoliyatida
o‘rnatilgan barcha tartib-qoidalarga
rioya qilmasa, bu, o ‘z
navbatida, inson m ehnat faoliyatiga va so g'ligiga jiddiy ta ’sir ko'rsatishi
mumkin. Ishlab chiqarish sharoiti - bu irtsonni o ‘rab turgan atrof
muhitning bir qismini tashkil qilib, uning tarkibiga tabiat-iqlim ga bo g‘liq
bo ‘lgan ham da insonning kasbiy faoliyatiga ta ’sir etuvchi xavfli va zararli
om illar (shovqin, silkinish, zaharli tutunlar, gazlar, changlar, nurlanishlar
va hokazo) kiradi.
Xavfli om illar deganda - m uayyan bir sharoitda inson so g‘ligiga
zarar keltirishi yoki organizmni halokatga olib kelishi tushiniladi.
Zararli
om illar esa - insonning ish faoliyatiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatishi yoki biror-
bir kasallikka olib keluvchi holat tushuniladi. Ish sharoitida ishning
qandayligiga va ish joyining qanday tashkil ctilganligiga bo g‘liq.
Xavfli v a zararli om illam ing ta ’sir xususiyatlari ularning tarkibiga,
tizilishiga, fizik-kimyoviy xossalariga, miqdoriga, inson tana a ’zolariga
ta ’sir etish yollariga, holatiga,
uchuvchanligiga, suvda, y og ‘da eruv-
chanligiga va boshqa k o ‘rsatkichlariga bog ‘liq.
A ksariyat xavfli om illarga - ishlab chiqarishdagi zaharli kimyoviy,
biologk moddalar, ionlantirish xususiytiga ega bo‘lgan nurlar va boshqa
kuchli ta ’sir etuvchi kuchlar kiradi.
Zaharli kim yoviy m oddalam ing yo ‘l q o ‘yiladigan oxirgi darajasidan
(UQOD) yuqori miqdorda, yoki biologik xavfli ta ’sirlam ing (patogen
m ikroorganizm lam ing) inson tanasiga o 'tishi natijasida kuchli kimyoviy,
yoki
biologik zaharlanish yuz berib, insonning o ‘lim iga olib keladi.
Shuningdek, ionlantirish xususiytiga ega b o ‘lgan nurlarning yuqori
m iqdordagi d o ‘zasi ta ’sirida ham inson hayoti x av f ostida qoladi.
Zaharli om illarga - ishlab chiqarishdagi changlar, tutunlar, gazlar,
b ug‘lar, y o ‘l qo‘yiladigan oxirgi darajadan (YQOD) yuqori qiym atga ega
bo ‘lgan ishlab chiqarish m ikroiqlim ining gigiyenik m e ’yorlari. shovqinlar,
titrashlar, yoritilganlik, elektr va m agnit m aydonlari va boshqa ta ’sirlar
kiradi.
22
Zaharli om illarning inson tana a’zolariga o‘z-o‘zidan o ‘tishi yoki
ta’sir etishi va tanada yig ‘ilishi natijasilda kasb kasalliklari kelib chiqadi.
Masalan, ishlab chiqarish changlari P nevm okom io z kasalliklaridan
tashqari teri kasalliklarini ham keltirib chiqaradi (bular xususida 111
bobda
batafsil m a’lumotlar keltirilgan).
Xavfli va zararli om illar ta ’siridagi zararlar deb, ish imumdorligining
pasayishi, zaharlanish va kasb kasalliklarining paydo bo ‘lishi, kasal-
lanishning ortib ketishi ham da vaqtinchalik mehnat faoliyatining
yo‘qotilishi v a boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishiga aytiladi.
Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli om illar 4 guruhga bo‘linadi
(ГОСТ 12.0.003-83 - Xavfli va zararli ishlab chiqarish k o ‘rsatkichlari
tasnifl)
1. Fizikaviy
2. Kimyoviy.
3. Biologik.
4. Psixofiziologik.
Ishlab chiqarishdagi zararlar deb, ish unum dorligining pasayishi,
zaharlanish va
kasalliklam ing paydo boMishi, kasallanishning ortib
ketishi va vaqtinchalik m ehnat faoliyatining y o ‘qotilishi va boshqa salbiy
oqibatlarga olib kelishiga aytiladi. Xavfli va zararli om illarning quyidagi
turlari mavjud:
K im yoviy (zaharli m oddalam ing paydo b o ‘lishi v a ularning inson
organizm iga salbiy ta ’sir ko'rsatishi).
Fizikaviy (shovqin, silkinish, va boshqa turdagi titrashlar, nurlanishlar,
iqlim o'zgarishlari: ob-havo haroratining isishi yoki sovib ketishi),
atm osfera bosimining o'zgarishi
yoritilish darajasi, chang-to‘zonlarning
ko‘tarilishi va boshqalar).
Biologik (kasallangan mikro organizmlar, m ikrob preparatlari, biologik
pestitsidiar va boshqalar).
Jism oniy (statistik va dinamik) zo ‘riqish - o g ‘ir yukni olib o ‘tish,
inson jism oniy holatining buziiishi, inson tana a ’zolarining katta bosim
ostida bo ‘ I ish i va boshqalar.
Fiziologik (jism oniy harakatlanishning cheklanishi - ginokeniziya).
Psixologik (nerv faoliyatining zo ‘riqishi - aqliy faoliyatni keragidan
ortiq ishlatish, his-hayajonning ortib ketishi).
Fan v a texnika taraqqiyot yutuqlarining keng su r’atlarda m ehnat
liutliyatida qoMlaniiishi inson m ehnat faoliyatining ham da ishlab сг'-Цтг':'"
23
m uhitining o ‘zgarishiga olib keladi. Shu
bilan birga bunday mehnat
insonning iqtisodiy, sotsial va ilmiy salohiyatining oshishiga ham da uning
har tom onlam a barkaraol rivojlanishiga o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi.
