|
Boshlangich talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish
|
| bet | 7/13 | | Sana | 20.05.2024 | | Hajmi | 102,1 Kb. | | #245913 |
Bog'liq 4 kurs 403 s5 guruh talabasi shernazarova feruzaning maktabda1.3.Boshlangich talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish.
Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bolayotgan ozgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan talim tizimiga ham booliq ekanligini hisobga olish kerak.
Shu bilan birga intellektual salohiyatning osishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat talim samaradorligining oshishiga, shu sohadagi tizim takomillashuviga oz tasirini otkazibgina qolmay, balki mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini osishiga ham sezilarli darajada tasir etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda talimdagi strategik yonalishlardan biri talim muassasalarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida belgilab berilayapti.
Talim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda talim muassasalarini innovatsion jarayonlarga qoshilishini taqozo etmoqda, ozini yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda korish va eng muhimi aniq yangiliklarni ozlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi kunda ota dolzarbligi bilan muhimdir, chunki, ushbu jarayon (innovatsion jarayon) talim muassasalarini yashash sharti (bevosita va kochma manoda ham), kelajak avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bolib ham xizmat qiladi. Hayot talim muassasalari oldiga yangi, mumkin bolmagandek tuyulgan vazifalarni, yani eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga qoymoqda.
Barcha yangiliklarga ota ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, otmish boyliklarga, tajribalarga etiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday ozgarishlarni xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda innovatsion jarayonlar orqasidan quvish bugungi kun hayotimizning ajralmas qismi ekanligini ham tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yoq bizning talim muassasalari devorining orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon tooridan-toori bizga tegishlidir, chunki talim muassasalari ortasidagi raqobat tushunchasi ularni raqobat qobiliyati, talim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi turmushimizga kirib kelayapti.
Bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim xis etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va havflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda, oz tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan iborat. Kopchilik 7 mutaxassislar fikricha, ozgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi omili, u yoki bu talim muassasalarining raqobat qobiliyatini taminlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar.
Bugungi kunda maktab va oliy talim tizimidagi ananaviy va ommaviy korinishdagi talim va tarbiya jarayonlari orniga talim muassasalari rivojlanishida oziga xos yangilik bolib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. Innovatsiya (in-lik, novus-yangi) yangilik kiritish, yangilik degan manoni anglatadi. Innovatsion talim deganda odatda oquv jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun talim tizimida innovatsiya ozgartirish bilan bevosita booliq. Bunday ozgartirishlar talim tizimining: - maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va boshqaruv tizimiga; - pedagogik faoliyatdagi oziga xoslik va oquv-bilish jarayonini tashkil etishga; - talim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; - oquv-metodik taminotiga; - tarbiyaviy ishlar tizimiga; - oquv reja va oquv dasturlariga; - oquvchi va oqituvchi faoliyatiga booliq. Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy xarakterga ega, yani oz vaqtidan oldin paydo bolishi mumkin, oz vaqtida meyor bolishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol talim tizimi butunicha: - absolyut yangiligi (oxshashi, prototipning yoqligi); - nisbatan yangiligi; - oziga xos, ixtirochiligi korinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda turlicha asoslarga kora guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish, maktab va oliy tizimda sodir boladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi.
Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi korinishdagi yangilik xillarini ajratish mumkin: - talim maqsadi va mazmuniga; - pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga; - talim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari; - rahbariyat, pedagog va oquvchilar faoliyatiga. Talim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi ozgarishlarni ajratish mumkin: 8 - bir-birlari bilan booliq bolmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik); - kompleks, ozaro bir-biri bilan booliq; - butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli. Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga oshiriladi. Bu holatda etiborga olinadi: - talim dasturlari, oquv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, korinishlarni ozgartirish bilan booliq malum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash; - kombinatorlikka (ozgartirishlar) xos yangilik kiritish; - radikal ozgartirishlar. Yangilik kiritishning tortinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik orin almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida: - mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi; - ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda aks etishi; - inson toorisidagi kompleks fanga erishish, iloor pedagogik tajriba; - xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va ijodkorligi; - tajrib-sinov ishlari; - chet el tajribalari.
Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat talim oldiga muhim va masuliyatli vazifalarni qoymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg shahrida Sakkizlik guruhi tomonidan Sammitda qabul qilingan XXI asrda innovatsion jamiyat uchun talim toorisidagi hujjat ooyalarini yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning yechimini talab etadi. Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida innovatsion insonni yaratish, yani ishlashidan qatiy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bolishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda.
Hozirgi milliy loyihalar saytida innovatsion talim iborasi paydo bolmoqda va unda aytilishicha innovatsion talim oqitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud Innovatsion talim texnologiyalari tushunchasi bilan yangi innovatsion talim tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda. Talim sohasi mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, 9 A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion talim toorisidagi qarashlar oz vaqtida malum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion talim texnologiyalari: dialektik oqitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), oqitishning individual yonalishli usuli (A.A.Yarulov), Ekologiya va dialektika (L.V.Tarasov), evristik oqitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler, S.Yu.Kurganov), loyihali oz-ozini refleksiya (G.P.Shedrovitskaya) va b.q.larni keltirish mumkin.
Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar oqitishda ozlashtirishni yuqori kotarish, oquv jarayonida qiziqtirishni, oquv materialini tushunishni yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni, nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, oz-ozini anglash va boshqa vazifalarni hal etishga yonaltirilgan edi.
Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yoliga otgach, talim sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha korinish kozga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha kop bolmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi. Yuqorida sanab otilgan talim texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning innovatsiyalari oquvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga yonaltirilgan bolib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatiga yonaltirishga etibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar innovatsion talim texnologiyalari va innovatsion talim tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi:
- innovatsion talim texnologiyalari va dasturlari ;
bu barcha talim texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi.
Innovatsion talim bu shunday innovatsion talim texnologiyalari va dasturlariki, unda pedagog innovsion faoliyati natijasi bolib, oqitilayotganlar innovatsion ooyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi; ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) talimning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga toori keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati, oqitilayotganlarning innovatsiyasidir. Bu orinda masalaning dolzarbligi mavjud monoinnovatsion talim texnologiyalarini bi-innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir qator chet el oquvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar misolida oz amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu orinda zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga 10 oshirilishini, yani ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yoli bilan hal etish mumkinligi isbotlangan.
Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN) IMENpedagogikaga bilimlarni ixtiro qilish deb nomlangan yangi metod yaratildi. IMEN ning integratsiya asoslari eng kop tarqalgan barcha innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qoshimcha samarasi turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish imkonini beradi. Dunyodagi global ozgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy madaniy sohalardagi ozgarishlar, talim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy etibor qaratishni taqozo etadi.
Pedagogik talim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xarakter kasb etib, quyidagi jarayonlarga etiborni qaratganini koramiz:
- talim alohidaligi (detsentralizatsiya) malum regionlarda ushbu sohani mustaqil rivojlantirish va malum mutaxassislarga buyurtma portfeli ni shakllantirish imkonini berdi;
- oliy oquv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni taminlovchi imkoniyatni berdi;
- umumtalim muassasalarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun ozining pedagogik faoliyatini loyihalash va oquvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida ozi oqitadigan oquv fanidan foydalanishda erkinlik berish va bu borada umumtalim maktablarining ehtiyojini hisobga olish uchun imkoniyatlar berdi;
- olinayotgan pedagogik talim mazmuni va darajasini tanlash imkonini oz ichiga oluvchi individual talim dasturlarini ishlab chiqishga moljallangan oquvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini kozda tutadi;
- uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida professional talim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi. Yuqorida aytib otilgan jarayonlar malum davrlarda kuchli tasir etilgan bolsada, bu orinda ananaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion jarayonlar ortasida malum dialektik ozaro booliqlik mavjudligini etirof etgan holda, ananaviy va innovatsion talimning har birini oziga xos jihatlariga etiborni qaratmasdan bolmaydi.
Ananaviy pedagogik talim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq oquv fani boyicha mutaxassis oqituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi ananaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida oquv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar ortasidagi munosabatlar subekt-obekt tarzida yolga qoyilgan. Bu yerda subekt-oqituvchi malum chegaralangan sharoitda bolib, uning faoliyatini oquv reja va oquv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qatiy belgilab qoyilgan. Obekt-talaba malum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan.
Ananaviy talim mazmun jihatidan ozaro booliq avtonom faoliyat bilan belgilangan: oqituvchini oqitish faoliyati va talabani oquv bilish faoliyati; oqiyotgan talaba oqituvchi rejasining ijrochisi va boshqaruv obekti bolib faoliyat korsatadi. Ananaviylikdagi oquv jarayonida ozaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya, namuna boyicha faoliyat korsatish, ijtimoiy va shaxslararo ozaro tasirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash, bularning barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon bermaydi.
1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliyotda pedagogik talimga yangicha yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar yuqoridan va quyidan boshlandi. Yuqoridan harakat oliy talimga yangi oquv rejalarini joriy qilinishi bilan boshlanadi. Yangi oquv rejalariga kora oliy talim oquv fanlarini kurslar boyicha mustaqil otish imkoniyatiga ega boldi. Bunday demokratik erkinlik kafedralar va fakultetlar tomonidan ozgacha ijodkorlik bilan qabul qilindi va bu quyidan bolayotgan ozgarishlar koplab pedagog-novatorlar harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik korsatkichlari yuzaga keldi va amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar koplab pedagogika va psixologiya kefedralar yioilishlarining asosiy masalasi sifatida muhokamaga qoyildi hamda davlat oquv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy oquv yurti ozlarining ishchi oquv reja va ishchi oquv dasturlarini ishlab chiqishga kirishildi.
Bu esa joylarda har bir fan oqitilishining innovatsion texnologiyalarini joriy etish va qollash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur ozgarishlar respublikadagi barcha oliy oquv yurtlari oquv rejalariga pedagogik-psixologik fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga sababchi boldi.
Innovatsion faoliyatning muhim komponentlari Hozirgi davr talim taraqqiyoti yangi yonalish innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. ‘Innovatsion pedagogika’ termini va unga xos bolgan tadqiqotlar Oarbiy Yevropa va AQShda 60-yillarda paydo boldi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bolgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi.
Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. A.I.Prigojin innovatsiya deganda muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turoun unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq ozgarishlarni tushunadi. Bu 12 innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini organishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni ozaro tasiri mikrosathi.
Birinchi yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir yangi goya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning ozaro tasiri, ularning birligi, raqobati va oqibat natijada birining ornini ikkinchisi egallashdir. Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar. Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan olchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sxemasi beriladi. U quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1. Yangi ooya tugilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi, u kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.
2. Ixtiro qilish, yani yangilik yaratish bosqichi.
3. Yaratilgan yangilikni amalda qollay bilish bosqichi.
4. Yangilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.
5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda yangilik ozining yangiligini yoqotadi, uning samara beradigan muqobili paydo boladi. 6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qollanish doirasini qisqartirish bosqichi. Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar. Birinchi shaklga yangilik kiritishni oddiy ishlab chiqish kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot ozlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir. Ikkinchi shaklga yangilikni keng kolamda ishlab chiqish taalluqlidir. Yangilik kiritish ham ichki mantiq, ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga ozaro tasirini ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada ‘yangi’ tushunchasi markaziy orin tutadi. Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va subektiv yangilikka qiziqish uyootadi. Xususiy yangilik joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni kozda tutadi. Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi malum unsurlarning yioindisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkret obektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi. Subektiv yangilik malum obekt uchun obektning ozi yangi bolishi bilan belgilanadi. Ilmiy yonalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan iboratdir.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi: − pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni; − nihoyat amalga oshish qonuni; − qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni; − pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni. Ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar to‘o‘risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bolinadi, pedagogik yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi. Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bolib, u erta yo kech, stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi. Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga otish tendensiyasiga ega boladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka, boshqa yangiliklarning amalga oshish yoliga tosiq bolishga majbur boladi. Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi.
Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:
1. Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali otadi, yani innovatsion jarayonda unga bolgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart sharoitlari tizimi, usullari va yollariga ongli munosabat bolmaydi.
2. Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash mumkin:
− madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv;
− shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;
− ko‘p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish;
− individual-ijodiy (o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro munosabatlari) yondashuv. O‘qituvchi va talaba ortasidagi muloqot namunasining ozgarishi innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar ananalarda bolganidek, qistovlar, hukmga boysunish kabi unsurlardan holi bolishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, ozaro boshqarilishi, ozaro yordam shaklida qurilgan bolishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu oqituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:
− kasbiy faoliyatning ongli tahlili;
− me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;
− kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;
− dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;
− o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatida mujassam qilish. Demak, oqituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targibotchisi sifatida namoyon boladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va talim taraqqiyoti sharoitida oqituvchi innovatsiya faoliyatiga bolgan zaruriyat quyidagilar bilan olchanadi:
ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish talim tizimi, metodologiya va oquv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda oqituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, ozlashtirish va foydalanishdan iborat boladi;
talim mazmunini insonparvarlashtirish doimo oqitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
pedagogik yangilikni ozlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan oqituvchining munosabati harakteri ozgarishi. Oqituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samardorligini belgilovchi muayyan meyorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday meyorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qollash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik meyori sifatida ozida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qollanish mashhurligi darajasi va sohasiga kora farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik meyori oqituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik, pedagogik yangilik oz mohiyatiga kora ommaviy tajribalar mulki bolib qolishi lozim.
Pedagogik yangilik dastlab ayrim oqituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va obektiv baho olgandan song pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin otkazgan tadqiqotlar oqituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:
moljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;
kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning ozidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklarni aniqlash;
yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;
yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;
yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.
Oqituvchining innovatsion faoliyati oz ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. Oqituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yonalishda amalga oshirilishi lozim:
− yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
− yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir.
O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri yuksak professionalizm akmeologiya, yunoncha eng oliy nuqta, eng gullagan davr, yuksak professionalizm manolarini beradi. Kasbiy intelletual yetuklik va mahoratni bildiradi. Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar korsatiladi:
istedod nishonalari;
uquvlilik;
qobiliyat;
istedod;
oila tarbiyasi sharoiti;
oquv yurti;
oz xatti-harakati.
Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:
ijodiy individuallik;
ozining osish va takomillashish jarayoni;
oz imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi. Oqituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:
intellektual - ijodiy tashabbus;
bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;
ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;
axborotlarga tashnalik, muammolardagi gayri odatiylikka va yangilikka bolgan histuyou, professionalizm, bilishga bolgan chanqoqlik. Oqituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri kreativlikdir. 16 Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo boldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi konikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi.
Talim tizimida innovatsion uslublarni ishlab chiqishning zaruriyati Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy talimning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita booliq. Bu jarayonlarning asosi bolib oxirgi uch, on yillikda pedagogik talim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi boldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik talim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yonalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yonalishli talim sohasidagi ishlanmalarni, talimni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, talimni kop darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning oziga xos tomonlarini aniqlash va oliy talimda oqitish jarayonida bolgusi oqituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bolib qolmoqda.
Shaxsiy yonalishli talim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shuoullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi goyalaridan biri pedagogik talimda predmetli tayyorlashning roli va ornini anglab yetish, predmetlarni ozlashtirish bilan asosiy etibor oquvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni oqitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir ooyasi oquv shakllarini konstruksiyalash bilan booliq bolib, bunda talim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy oquv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bolgusi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bolib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs ozi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bolib, bunda talim-oliy talimdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yonaltirilgan shaxsni ozgartirishga qaratilgan jarayondir.
Bunday talimning bosh natijasi egallangan bilim, konikma va malakalar emas, balki shaxs osishiga qobiliyat, empatik ozaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta oz-ozini faoliyatini yolga qoyadi va buning uchun talim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yolga qoyish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi ooyasi pedagogik subektivlikni rivojlanishi bilan booliq: talaba organuvchi, oquvchi, oqitadigan pozitsiya orqali otadi. Agar oliy oquv yurti oqish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bolish maydoni(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy oquv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali talim olayotgan talabaning oz-ozini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bolmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-ozini qayta qurish subekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. Oqituvchi faoliyati ham ozgaradi: usta ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi maslahatchi pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga kora integrativ talim texnologiyalarini yolga qoyish dolzarb bolib qoladi. Ushbu masalada talimni loyihalash bilan shuoullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmooi zarur. Bundan tashqari oliy talimda har bir fanlarni oqitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shuoullanishlari kerak. Pedagogik talim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida toxtalish kerakligi etiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, kop bosqichli va kop darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida korsatib otilgan har bir model mustaqil yaxlit talim sifatida qaralib, ular ozlarining jiloalariga ega bolib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita booliq. Kichik darajadagi tizim bu oliy talimdagi ananaviy tizim hisoblanib, u qatiy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, talim jarayonida oqitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas.
Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bolsada, lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Kop bosqichli tizimda orta maxsus talim tizimi asosida oliy talim olish uchun imkoniyatlar mavjud bolib, ozaro boglovchi oquv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bogliq koplab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag asosida oqitish, birinchi orinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uygotadi. 1997 yilda qabul qilingan Talim togrisida gi Qonunga muvofiq oliy talimning kop bosqichli tizimi yolga qoyildi. Oliy talimning kop bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada Garbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va Ozbekiston Respublikasi sharoitida ozimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy talimning oziga xos kop bosqichli tizimi yaratildi. Oliy pedagogik talimni kop bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda ikki darajali model:
- umumiy (bazaviy-bakalaviriat va toliq (magistratura) korinishida amalga oshirilib, har biri oziga avtonom hisoblanadi;
- yaxlit tizim korinishiga ega;
- bozor iqtisodiyoti talablariga tola javob beradi;
- talimni kopgina yollari orqali egallash imkonini beradi;
- oqiyotganlarni akademik va kasbiy yonaltirishga ragbatlantiradi;
- oz-ozini anglash, uning qimmatli yonalishlarini va hayot tarzini belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Oqitish asosiga talimiy-kasbiy dasturlar qoyilgan bolib, ular beshta blok-model prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari hamda qoshimcha fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy talimning mazmuni, metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bogliq.
Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar ortasidagi ozaro bogliqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirilgani kozga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni korsatadiki, fakultetlarda oliy talimdagi kop bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va ananaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab korilganda, talabalar (OTKT) yangicha talim tizimida ongli, ijodiy ishlashga koproq etibor qaratgani, talabalarda talim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi kozga tashlanadi.
Oliy talimni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy talimda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar toplandi, oquv pedagogik jarayoni ishtirokchilari ortasida subekt-subekt munosabatlari rivojlanishida ozgarishlar sodir bolayotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki taminlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini 19 boshqarishda metodik madaniyat darajasi osib borishi kuzatiladi.
|
| |
