|
Mantiqiy fikrlash va mazmunli ifodalashning yurist faoliyatidagi roliBog'liq 189 Norboboyev Baxtiyor Jaxongir ogli 1245-1258Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784
www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(5), May, 2023
1254
Oddiy sanash orqali (ommabop) induksiyada bir turkum predmetlarning bir
qanchasida biror xususiyat takrorlanishini o‘rganish orqali qolganlari haqida xulosa
chiqariladi. Bu еrda xulosa chin bo‘lishi uchun xususiyat ko‘proq predmetlarga xos
bo‘lishi, xususiyat predmetlar uchun muhim bo‘lishi, umumiy holatga zid keladigan
hollar bo‘lmasligi kerak. Oddiy sanash orqali induksiya xulosalari ilmiy xarakterga
ega bo‘lmasa ham, takrorlanib turadigan holatlardan xulosa chiqarish uchun
ahamiyatlidir. Misol uchun, “Hamma metallar qizdirilganda kengayadi”.
Ilmiy induksiyada xulosa chiqarish uchun hodisalar o‘rtasidagi sababiy
bog‘lanish asos qilib olinadi. Ilmiy induksiyada xulosa hodisalarning muhim
xususiyatlarining takrorlanishini o‘rganish natijasida hosil bo‘ladi. Sababiy
bog‘lanish hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning eng muhimidir. U predmet va
hodisalarni asoslab beradigan qonuniyatlarni еchishga imkoniyat yaratadi.
Ilmiy induksiya metodlari:
* O‘xshashlik metodi;
* Tafovut metodi;
* Yo‘ldosh o‘zgarishlar metodi;
* Qoldiqlar metodi.
Xulosa shuki, induktiv yo‘l bilan chiqarilgan xulosalar deduktiv yo‘l bilan
xulosa chiqarish uchun asos bo‘ladi. Deduktiv yo‘l bilan chiqarilgan xulosalar esa,
ba’zan induktiv yo‘l bilan tekshiriladi. Induksiyaning deduksiyadan farq qiladigan bir
qancha xususiyatlari mavjud. Eng muhimi, uning xulosasi ehtimoliy xarakterga ega
bo‘ladi. Keyingi tekshirishni talab etadi. Deduktiv xulosa chiqarishning asoslari
ikkita hukmdan iborat bo‘lsa, induksiyaning asoslari esa ikkitadan ko‘proq hukm
orqali ifodalanadi.
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish nisbatan torroq bilimlardan nisbatan torroq
bilimlarni keltirib chiqarishdir. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish uchun bir
predmetni, bir hodisani o‘rganish natijasida hosil bo‘lgan bilimga asoslanib, boshqa
bir predmet xususiyatlari haqida xulosa chiqariladi. Chiqarilgan xulosaning to‘g‘ri
yoki noto‘g‘riligini bilish uchun uni amaliyotda tekshirib va sinab ko‘rish lozim.
Analogiyaning asosi ham, xulosasi ham deyarli yakka hukm orqali ifodalanadi.
Xulosalari ehtimoliy shaklda, boshqa xilida esa qat’iy shaklda bo‘ladi.
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish uchun ikkita predmet yoki ikkita hodisa
biror xususiyati jihatidan taqqoslanadi, o‘xshatiladi. Analogiyaning xulosasi
ehtimoliy shaklda bo‘lgani uchun xulosaning aniqlik darajasi o‘rganilayotgan,
taqqoslanilayotgan xususiyatlarga bog‘liq. Analogiyaning xulosasi chin bo‘lishi
uchun, to‘g‘ri bo‘lishi uchun o‘xshatilayotgan predmetning xususiyatlari ular uchun
muhim xususiyat bo‘lishi kerak.
|
| |
