Farovonlikning konstitutsiyaviy printsiplari

218
mahalliy darajada amalga oshganda fuqarolarning ehtiyoj va istaklari
yaxshiroq tushuniladi. Oldinroq qayd etilganidek, davlat darajalari o'rtasidagi
raqobat fuqarolarga xizmat ko'rsatish samarasini oshirishga rag'batlantiradi.
Turli ma'muriy-hudud organlarning umumiy muammolarni hal qilishdagi
turli yondashuvlari samarali yechim topilishini va uni boshqa davlat organlari
tomonidan qabul qilinish ehtimolini oshiradi.
Garchi «subsidiarlik» tushunchasi birinchi marta yigirmanchi asrning
boshlarida Papa Piy XIning «Quadragesimo anno» entsiklikasida ishlatilgan
bo'lsada, bu printsip odamlarga avvaldan yaxshi tanish bo'lgan. Aleksis de
Tokvil o'n to'qqizinchi asr boshlaridagi Amerikani kuzatib quyidagilarni
xulosa qiladi:
«Nomarkazlashtirishning nafaqat ma'muriy ahamiyati, balki
fuqarolik o'lchovi ham bor, chunki u fuqarolarning jamoat ishlariga
qiziqish imkoniyatlarini kengaytiradi; ularning erkinlikdan
foydalanishiga odatlantiradi. Mahalliy, faol va talabchan
erkinliklarning jamlanmasidan markaziy hukumat da'volariga
qarama-qarshi, garchi u shaxssiz jamoa irodasi orqali qo'llab-
quvvatlangan bo'lsada, eng samarali kuch paydo bo'ladi
(84)
.
b. Davlat hokimiyatini turli mustaqil bo'limlar o'rtasida taqsimlovchi nazoratlar
va muvozanatlar tizimi
Davlat asosan uch faoliyat yo'nalishiga ega:
i. Qonun chiqaruvchi hokimiyat qonunlarni ishlab chiqadi.
ii. Ijroiya hokimiyati qonunlar ijrosini ta'minlaydi.
iii. Sud hokimiyati qonunlarni talqin qiladi.
Ushbu uchta vazifani amalga oshirish uchun juda ko'p institutsional
mexanizmlar jalb qilingan. Monarxiya, diktatorlik va harbiy xuntalardan
(demokratik tizimning ayrim elementlarini o'zida mujassam qilsa ham,

219
amalda ularni yakka shaxs yoki kichik to'da boshqaradi) tashqari,
mamlakatdagi tizimni quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:
i. Parlament tizimi. Unda ijroiya hokimiyat parlament saylagan lider
(odatda bu «Bosh vazir») tomonidan boshqariladi. Bosh vazir vazirlar
mahkamasi a'zolarini parlament orqali tasdiqlaydi. Bu kabi tizimlarda
bosh vazir parlament ixtiyori bilan xizmat qiladi va u vazifasidan
istalgan paytda ozod qilinishi mumkin. Bu mamlakatlarda rasmiy
maqomdagi davlat rahbari (masalan, Angliya qirolichasi kabi monarx)
yoki vakolati cheklangan prezident (masalan, Germaniyada) bo'lishi
mumkin.
ii. Prezidentlik tizimi. Unda ijroiya hokimiyat rahbari saylovchilar
tomonidan saylanadi va u, o'z navbatida, hukumat a'zolarini tayinlaydi
va ularni tasdiqlash uchun qonun chiqaruvchi organga taqdim etadi. Bu
tizimga Qo'shma Shtatlari yaxshi misoldir.
iii. Yarim prezidentlik yoki aralash tizim. Unda saylovchilar saylagan
prezident cheklangan, lekin muhim vakolatlarga ega. Ammo Vazirlar
mahkamasi parlamentga hisobot beradi. Bu kabi tizimni Frantsiyada
kuzatish mumkin.
Parlament tizimini tahlil qilganda maxsus institutsional omillar muhim
rol o'ynaydi. Saylovlar yagona deputatlik mandatiga ega kichik saylov
uchastkalaridami yoki ko'p deputatlik mandatlariga ega katta saylov
uchastkalarida o'tkazilyaptimi? Agar ko'p mandatli katta uchastkalarda bo'lsa,
deputatlik o'rinlari olingan ovozlar ulushiga boq'liqmi? Qonunchilik palatasiga
a'zolik uchun eng kam ovoz ulushi necha foiz?
Post-kommunist o'tish davri mamlakatlarining ko'pchiligida (qariyb 60
foiz) aralash tizim joriy qilingan. O'ttiz foizida parlament tizimi, qolganlarida
esa prezidentlik tizimi amal qiladi. Vaqt o'tishi bilan ba'zi mamlakatlar,
xususan Gruziya 2004-yilda, Chexiya Respublikasi 2012-yilda va Armaniston

220
2015-yilda tizimlarida yo'nalishni o'zgartirdilar. Ushbu aralash tizimlarda
prezident vakolatlari mamlakatdan mamlakatga keskin farq qiladi. Bu tizim
ayniqsa Ukrainada nobarqaror kechdi: prezident va parlament vakolatlari
1994, 1996, 2004, 2010 va 2014-yillarda qayta ko'rib chiqildi. Asosiy
institutlardagi bunday nobarqarorlik investorlar faoliyatlarini
rejalashtirishini haddan tashqari murakkablashtiradi.
Garchi yuqoridagi tizimlarning afzallik va kamchiliklari bo'lsada,
tadqiqotlarga ko'ra prezidentlik tizimlarda hukumat ko'lami odatda kichikroq
bo'ladi. Bunga sabab quydagi bo'lish mumkin: parlament tizimida koalitsiya
hukumati faoliyat yuritib, unda ko'p sonli partiyalar hukumatni qo'llav-
quvvatlash evaziga o'z saylovchilari manfaatlarini va ustuvorliklarni talab
qiladilar. Boshqa tomondan, dunyo bo'ylab parlament tizimidagi mamlakatlar
prezidentlik tizimidagilarga qaraganda tezroq rivojlanadilar. Post-kommunist
mamlakatlarida prezidentlik tizimi qo'shimcha kamchilikka ega:
vakolatlarning markazlashganligi sababli hukumat ko'lami odatda kattaroq
bo'ladi. Bir qarashda demokratik tuyulgan bu mamlakatlarda aslida yakka
hokimiaytchilik alomatlari kuzatiladi. Post-kommunist mamlakatlar misolida
turli davlat tuzilishi shakllarining afzallik va kamchiliklari to'g'risida
iqtisodchilar Rojer Mayerson, Jerard Roland va Timofiy Milovanov ajoyib
maqola yozishgan
(85)
.
O'qish uchun:
«Ukrainada konstitutsiyaviy islohotlar o'tkazish zarurati»
Iqtisodiyot fanlari bo'yicha Nobel mukofoti laureati, Rojer Mayerson
nazoratlar va muvozanatlar tushunchasi asosida amaliy tuzilma ishlab
chiqqan. O'tish davri mamlakatlaridagi korruptsiya bilan bog'liq katta
muammolarni hisobga olsak, mantiqiy yechim bu hukumatni boshqarish
hamda jinoiy faoliyatni tekshirish va qonun yo'li bilan ta'qib qilish vazifalarini

221
bir-biridan ajratish kerak. Birinchi vazifani bosh vazirga, ikkinchi vazifani
esa prezident ma'muriyatiga yuklash mumkin. Asosiy printsip shundan
iboratki, nafaqat uzoq davr barqaror huquqiy tizimga ega mamlakatlarda,
balki yangi demokratlashtirish jarayonidagi mamlakatlarda ham korruptsion
harakatlarni tergov qilish uchun mustaqil hokimiyat organining mavjudligi
qonunni cheklab o'tish imkoniyatini sezilarli darajada kamaytiradi.
Davlatimiz faoliyati nazorat va muvozanatlar tizimi asosida yuritiladi.
To'ppa-to'g'ri... siz chiqimni nazoratingizga olgansiz, biz esa qarzlarni to'lab, muvozanatga keltiramiz.
Amerika siyosiy komiksi «Shoe». Mualliflar: Geri Brukins va Syuzi Maknelli (2010-yil 5 aprel)
c. Mustaqil sud hokimiyati
Sudyalarning tayinlanishini nazorat qilish muhim bo'lsa-da, bu
huquqiy tizimning nazorat va muvozanat vazifasini bajarishidagi yagona omil
emas. Sud hokimiyatining mustaqilligi iqtisodiy farovonlikning muhim sharti
ekanligini iqtisodiy tadqiqotlar qayta va qayta ko'rsatdi. «Mustaqillik»
deganda biz shunchaki qonunda bitilgan, lekin chetlab o'tsa bo'ladigan (de
jure–qonundagi mustaqillik) mustaqillikni emas, balki haqiqiy mustaqillikni
(de fakto–haqiqatdagi mustaqillik), nazarda tutyapmiz
(86)
. Bunday sud
hokimiyati quyidagi printsiplarga asoslanishi kerak:
i. Vakolatlarning bo'linishi. Sud hokimiyati siyosiy partiyalar bilan,
ayniqsa hokimiyatdagi partiya bilan hech qanday aloqada bo'lmasligi,
ijroiya hokimiyati bilan aloqasi esa xavfsizlik, moliyaviy va ma'muriy

222
masalalar bilan cheklanishi kerak.
ii. Kafolatlangan ish haqi. Sudyalarning ish haqi qat'iy va kafolatlangan
bo'lishi kerak.
iii. Pensiyaga chiqquniga yoki vakolat muddati tugaguniga qadar
mansabda qolish kafolati. Sudyalar faqat «ishga layoqatsizlik» yoki
«xizmat vazifalariga noloyiq xatti-harakatlari uchun» lavozimlaridan
butunlay yoki vaqtinchalik ozod etilishi kerak. Shunday xatti-
harakatlarga pora olish kabilar kiradi.
iv. Sud majlisining ochiqligi. Jamoatchilik a'zolari sud jarayonida ishtirok
etish va sud qarorlari bilan tanishish huquqiga ega bo'lishlari lozim.
Adolatli sud jarayonini ta'minlash maqsadida ommaviy axborot
vositalariga sud ishini yoritishga maksimal darajada erkinlik berilishi
kerak.
v. Qonunlarni ommaga yetkazish majburiyati. Hatto ijtimoiy faol
fuqarolar ham, agar mahalliy va xalqaro huquq doirasida siyosiy
rahbarlar va hokimiyat organlaridan qanday xatti-harakatlar talab
qilinganidan xabardor bo'lishmasa, unda ularni faoliyati (yoki
faoliyatsizlik) uchun javobgarlikka torta olmaydilar.
vi. Sudyalarni adolatli tanlash jarayoni. Sudyalarni tanlash «yetarlicha
tayyorgarlik va malakaga ega», «halol» va «iste'dodli» odamlar
orasidan xolis amalga oshirilishi kerak.
Oxirgi tamoyil sudyalarni tanlash jarayoni saylov yoki tayinlash orqali
amalga oshirilganigidan qat'iy nazar qo'llanilishi kerak. Darhaqiqat, sifatli sud
qarori qabul qilish bilan bog'liq murakkab talablarni va sudyalar siyosatga
aralashmasligi kerakligini hisobga olsak, sudyalarni bexabar bo'lgan
saylovchilar tomonidan tanlanishi ayniqsa muammoli bo'lishi mumkin.
d. Mustaqil markaziy bank
Demokratik tizimning kamchiliklaridan biri (garchi uning afzalliklari
ko'proq bo'lsada) shundan iboratki, saylov yilida raqobatga duch kelgan

223
amaldagi siyosatchilar qisqa muddatda foyda keltirib, lekin kelajakda salbiy
oqibatlarga olib keladigan qarorlarni qabul qilishlari mumkin. Agar soliqlar
tegishli ravishda ko'tarilmasa, ushbu qisqa muddatli maqsadlar davlat
xarajatlarining oshib ketishiga olib kelishi mumkin. Bunday ziddiyatga duch
kelgan siyosatchilar xarajatlarini «moliyalashtirish» uchun markaziy
bankdan pul emissiyasini talab qilishga moyil bo'ladilar. 2-bobning 5-
elementida ko'rib chiqqanimizdek, pul emissiyasining haddan tashqari oshishi
yuqori inflyatsiya darajasiga yoki hatto giperinflyatsiyaga olib keladi. Iqtisodiy
nazariya va tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, inflyatsiya rag'batlarni
o'zgartirishi va noaniqlikni keltirib chiqarishi orqali kelajakni rejalashtirishni
murakkablashtirib, yillar davomida iqtisodiy o'sishni va aholi farovonligini
pasaytiradi. Markaziy bank siyosatchilarning tazyiqlaridan mustaqil bo'lganda
narxlar pastroq va barqaror hamda iqtisodiy o'sish sur'atlari yuqoriroq bo'ladi.
e. Mulk huquqlarini himoya qilish
XVII asr oxirlarida ijod qilgan faylasuf Jon Lok xususiy mulkka egalik
qilish va undan foydalanish huquqi «tabiiy huquq», «mulkni saqlash» esa
«buyuk va eng katta maqsad» bo'lib, bu vazifani bajarish uchun odamlar
hukumatni tashkil etgan deb ta'kidlagan edi. Deyarli barcha mamlakatlar
konstitutsiyalarida mulkni himoya qilish to'g'risida eslatib o'tilgan. Misol
uchun:
i. Yevropa Ittifoqining Asosiy Huquqlar Xartiyasida shunday deyilgan:
«Har bir shaxs qonuniy yo'l orqali olingan mulkka egalik qilish, undan
foydalanish, tasarruf etish va vasiyat qilish huquqiga ega. Adolatli va o'z
vaqtida kompensatsiya to'lash sharti bilan jamoat manfaatlarini
ko'zlagan va qonunda nazarda tutilgan holatlardan tashqari, hech kim
o'z mol-mulkidan mahrum etilishi mumkin emas».
ii. Qo'shma Shtatlari Konstitutsiyasida keng ishlatiladigan ibora mavjud:
«Hech kim adolatli huquqiy jarayonsiz... yashash, erkinlik yoki
mulkidan mahrum etilmasligi kerak; xususiy mulk adolatli

224
kompensatsiya to'lanmasdan davlat foydasiga musodara qilinmasligi
kerak».
iii. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida bundan ham aniqroq yozilgan:
«Xususiy mulk huquqi qonun bilan himoya qilinadi. Har kim ham
yakka tartibda, ham boshqalar bilan birgalikda mulkka egalik qilish,
undan foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Hech kim sud
qarorisiz mulkidan mahrum qilinishi mumkin emas. Mulkni davlat
ehtiyojlari uchun majburan olib qo'yish faqat oldindan va adolatli
kompensatsiya to'lash sharti bilan amalga oshirilishi mumkin».
Afsuski, ushbu so'zlarning aksariyati, aytganlaridek, «ular yozilgan
qog'oziga arzimaydi». Davlatlar ko'pincha bunday himoya asoslariga putur
yetkazadilar. «Jamoat manfaatlari» yoki «adolatli kompensatsiya» kabi
iboralar turlicha talqin qilinadi. Garchi mulk egasi hech kimning huquqlarini
poymol qilmagan bo'lsa ham, davlat ko'pincha tovon to'lamasdan xususiy
mulkni tortib olish uchun me'yoriy qoidalardan foydalanadi. Agar qonun
chiqaruvchi organ mulkni tortib olish «jamoat manfaatlari uchun» deb
hisoblasa yoki mulk egasining undan foydalanishi butunlay istisno qilinmasa,
sudlar xususiy mulkni tortib olishga odatda ruxsat berib kelgan. Mulkni de-
fakto olib qo'yish (ya'ni, mulk egasi o'zgarmagan holda uni mulkdan
foydalanishini cheklash), ayniqsa muammoli hisoblanadi. Masalan, agar
me'yoriy hujjatlar shaxsni sohil bo'yidagi uchastkasida qurilish ishlari olib
borishini taqiqlasa, unda mulkka «egalik» qilishdan ma'no nima?
Xulosa qilib aytganda, mulk huquqini qonunga yoki hatto
konstitutsiyaga yozib qo'yishning o'zi iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun
yetarli emas. Bunday huquqlar potentsial investorlar uchun ishonchli bo'lishi
kerak. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agar mulk huquqi himoyasi
sudlar mustaqilligi hamda hokimiyat tuzilmalarida yuqori darajadagi nazorat
va muvozanat bilan birga amalga oshirilsa, u iqtisodiy o'sishga ko'proq ta'sir
ko'rsatadi.

225
f. So'z va matbuot erkinligi kafolati
Yuqorida muhokama qilinganidek, garchi davlat tuzilmasida nazorat va
muvozanatlar tizimining mavjudligi muhim bo'lsa-da, ularni tashqi
monitoring bilan to'ldirish kerak. Bu ayniqsa «korruptsiya til biriktiruvi»
holatlariga taalluqli bo'lib, unda pora beruvchi ham, pora oluvchi ham qonuniy
javobgarlikka tortiladi. Bu esa dalillarni to'plashni qiyinlashtiradi, chinki
ishtirokchilarni hech qaysisi bir-biriga xiyonat qilishga rag'bati bo'lmaydi.
Garchi boshqa murakkab statistik testlar mavjud bo'lsa ham, erkin matbuot va
davlatning umumiy samaradorligi (va unga bo'g'liq iqtisodiy yutuq) o'rtasidagi
bog'liqlikni quyidagi oddiy chizmada aniq ko'rish mumkin. Avtoritar
davlatlarda jurnalistlarga tsenzura, hibsga olish va hatto o'lim bilan tahdid
solish holatlari ajablanarli emas.

226
22-chizma: Matbuot erkinligi korruptsiyani
kamaytiradi
K
o
rr
u
p
ts
iy
a
Matbuot erkinligi
0
2
4
6
8
20
40
60
80
100
Manba: Aymo Brunetti, Beatrice Weder, «A free press is bad news for corruption,» Journal of Public
Economics, (2003), 87(7): 1801–1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.
So'nggi 20 yil ichida erishilgan texnologik yutuqlar fuqarolarning
davlat faoliyatini nazorat qilish va uning hisobdorligini talab qilish
qobiliyatini sezilarli darajada oshirdi. Keyingi chizmada Internetdan

227
(aniqrog'i, barcha ijtimoiy tarmoq misolida Facebookdan) foydalanuvchilar
ulushi va korruptsiya darajasining pastligi o'rtasidagi bog'liqlikni yaqqol
ko'rish mumkin:
23-chizma: Ijtimoiy tarmoqlar korruptsiyani
kamaytirai
-(
K
o
rr
u
p
ts
iy
a
n
a
zo
ra
ti 
in
d
e
ks
i)
2
-2
-3
0
20
«Facebook»dan foydalanish darajasi
«Facebook»dan foydalanish darajasi
-(Korruptsiya nazorati indeksi)
1
-1
0
60
40
80
100
DEU
JPN
QAT
BWA
BTN CPV
POL
MUS
KOR
GEO
LVA
BRA
SA
BLZ
TUN
U
OMU
TON
FSM
ZAE
GHA
LKA
NPL
IR
ZAL
TOH
VUT
LSO
KIR
RWA
NAM
WSM
DMA
CRI
SVN
ESP
LOA
GRD
GRD
LTU
DHI
SMC
MKD
USA
ORK
CZE
TUR
MYS
SRB
TTO
GRC
KWT
COL
MDY
LBN
LBY
ZRI
Q
P
T
T
T
T
T
U
O
I
Z
VEN
GNQ
EG
ATRIK
NI
NZ
PR
M
R
I
Q
EDI
ORTIP
M
R
ORT
P
M
AM
G
NT MEX
RNZ
L
HI
R
K K
RO
ORH
O
R
RP
AD
F
S
IDN
CNY
IL
N
IA
O
NI
SI
I
IO
AZE
AZE
FU
HND
PRY
ALB
ECU
DOM
SUE
N
PHL
ROU
RVA
BIH
UI
FRA
AUT ATO
BRB
BELGBR
AUS
CAN
CHL
ARE
URYUSA
SHS
CYP
ISR
PPT
KNA
SIC
BRN
MLT
DNK
NZ
SWE
ISL
NOR
SGP
IRL
FIN
M
SU DUX
Manba: C.K. Jha, & S. Sarangi «Does social media reduce corruption?», Information Economics and
Policy, Volume 39 (2017 y, iyun): 60–71.
Shubhasiz, «Buyuk Xitoy tarmoq xavfsizlik devori» Xitoy jamiyatini

228
nazorat qilishda muhim rol o'ynaydi. Shuningdek, ko'plab o'tish davri
mamlakatlarida davlat hisobdorligini ta'minlash uchun fuqarolik noroziligini
bildirishda ijtimoiy tarmoqlarning roli katta. Bunga misol tariqasida 2018-yil
bahorida Armanistonda bo'lib o'tgan #RejectSerzh shiori ostidagi norozilikni
va 2013-2014-yillarda Ukrainadagi Yevromaydonni keltirish mumkin
(87)
.
Matbuot erkinligi nafaqat ommaviy axborot vositalariga bosim
o'tkazmaslik va jurnalistlarga nisbatan tahdidlarning yo'qligidan iborat.
Davlatning ko'rsatuvlarni nazorat qilinishi va ulardan tashviqot uchun
foydalanishi ko'p mamlakatlarning muammosidir. Yana bir xavotirli
tendentsiya bu badavlat siyosatchilarning o'z gazetalari, telekanallari va radio
stantsiyalarini sotib olishidir. Xususiy mulk egalarining ishlariga davlat
aralashuvi doimo munozarali bo'lsa ham, bu sohadagi oqilona davlat siyosati
cheklovlar joriy etishni talab qilishi mumkin.
g. Harakat, investitsiya va savdo erkinligi
Shaxslarning tadbirkorlik sohasida raqobatlashish va ixtiyoriy
ayirboshlashda qatnashish erkinliklari iqtisodiy erkinlik va taraqqiyotning
asosidir. Narx ustidan nazorat, tadbirkorlik va kasbiy faoliyatni boshlashga
to'siqlar, davlat chegaralari orqali tovarlar va xizmatlar savdosini cheklovchi
qonunlar hamda savdo-sotiqga to'siq bo'ladigan boshqa davlat tartib-qoidalari
samarali iqtisodiy siyosatning qismi hisoblanmaydi. Kasbiy faoliyatni
litsenziyalash (kasbiy faoliyat bilan, masalan, soch turmaklash bilan
shug'ullanish unchun davlat ruxsatnomasini talab etish) raqobatga qarshi
mexanizm bo'lib, bu ayniqsa jamiyatning ko'plab kam ta'minlangan
a'zolarining ishga joylashish imkoniyatlarini cheklaydi. Jamoatchilikni himoya
qilish uchun sertifikatlash (iste'molchiga xizmat ko'rsatuvchining ta'limi
to'g'risida ma'lumot beradi, lekin iste'molchining o'zi ushbu ta'limning
dolzarbligini mustaqil baholaydi) afzalroqdir. Sertifikatlash xaridorlarga
to'g'ri tanlov qilishga yordam berib, boshqa xizmat ko'rsatuvchilarni o'z
professional darajalarini isbotlash imkoniyatidan mahrum qilmaydi.
Litsenziyalash, aksincha, savdoni cheklashda va mavjud ta'minotchilarga

229
monopoliya huquqini berishda ishlatiladi.
Savdo erkinligi so'z va din erkinligi kabi insonning asosiy huquqlaridan
biridir. Fuqarolar ularga ma'qul kelgan shartlarda kimdan sotib olish va kimga
sotishni tanlashda, hatto savdo hamkori boshqa mamlakatda istiqomat qilsa
ham, erkin bo'lishlari kerak.
Ajablanarli tomoni shundaki, o'zaro erkin savdo (har ikkala tomon bir-
biri bilan erkin tovar ayirboshlash imkoniyatiga ega) manfaat keltirsa ham,
iqtisodchilarning fikriga ko'ra, o'zaro kelishuvning mavjudligi muhim emas.
Savdo sheriklarining siyosatidan qat'i nazar, agar mamlakat import qilish
to'siqlarini olib tashlasa, deyarli barcha holatlarda fuqarolarining hayotini
yaxshilanadi. Bunday «bir tomonlama erkin savdo» bilan bog'liq mantiqni
yigirmanchi asrning betakror va eng unumdor iqtisodchilaridan biri Joan
Robinsonning (1903-83) quyidagi iqtibosida ko'rish mumkin:
«Agar savdo sherigingiz yuk kemalari kelishiga xalaqit berish uchun
o'z sohilini toshlar bilan to'ldirsa, siz ham o'z sohilingizni toshlar
bilan to'ldirishingiz sizning ahvolingizni yaxshilashi amri mahol».
Ko'pincha jamoatchilik muhokamalarida savdo erkinligi, harakat
erkinligi va investitsiya erkinligi alohida mavzu sifatida ko'rib chiqiladi. Bu
noto'g'ri. Agar bir mamlakat ishchilari boshqasiga qaraganda kamroq maosh
olsa, vaziyatga har uchalasi ham ta'sir ko'rsatadi. Ishchilar ish haqi yuqori
bo'lgan hududga ko'chishga harakat qiladilar, investorlar esa, aksincha, arzon
ishchi kuchidan foydalanish uchun ish haqi past mamlakatga kelishadi va bu
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jahon bozorlarida arzonlashtiradi. Ushbu
yo'nalishlardan biriga to'siq qo'yish boshqalariga bosimni kuchaytiradi.
h. Tashqi tayanchlardan foydalanish
Saylovchilar barcha iqtisodiy savodi bo'lgan odamlar kabi foyda va
xarajatlarni taqqoslash orqali qaror qabul qiladilar. Allaqachon muhokama
qilganimizdek, siyosatchilarda ko'pincha kelgusi saylovgacha cheklangan juda

230
qisqa muddatli rejalar bo'ladi. Ushbu tafovut joriy xarajatlarni talab qiladigan,
lekin evaziga uzoq muddatda katta manfaatli bo'lgan siyosiy qarorlarni qabul
qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday vaqt nomuvofiqligi
siyosatchilar tomonidan ishonchli siyosiy majburiyatlarni olishlarini
qiyinlashtiradi. Shuningdek, maxsus manfaatdor guruhlar siyosiy rahbarlarga
jamiyat hisobiga tor doiradagi odamlarga foyda keltiradigan qarorlarni qabul
qilishga bosim o'tkazishlari mumkin.
Buning amalga oshirilishi mumkin bo'lgan yechimlaridan biri bu a'zolik
shartlari oqilona siyosatni talab qiladigan xalqaro tashkilotga qo'shilish orqali
uzoqni ko'ra oladigan rahbarlarning bosimga taslim berish ehtimolini
kamaytirishdir. Bunday tashkilotlar juda ko'p. Yevropa Ittifoqi (YI)
ishtirokchilariga byudjet defitsiti miqdorini kamaytirish va davlat qarzini
cheklash kabi talablarni qo'yadi. Undan tashqari, u a'zo mamlakatlardan
yagona huquqiy tizimni yaratishni talab qiladi (bu acquis communautaire deb
nomlanadi). Yevropa Ittifoqining ba'zi dasturlari (masalan, Yagona qishloq
xo'jaligi siyosati doirasida fermer xo'jaliklarini subsidiyalash) samarasiz (yoki
oqilona iqtisodiy siyosatga zid) bo'lishiga qaramasdan, ular odatda post-
kommunistik mamlakatlarning Yevropa Ittifoqiga a'zo bo'lish istiqboli
bo'lmaganda qabul qilishi mumkin bo'lgan ko'plab siyosatlardan ancha
yaxshiroqdir. Yevropa Ittifoqiga a'zo bo'lish istiqboli mavjud bo'lgan
mamlakatlar fuqarolariga pirovardida foyda keltiradigan ko'plab og'ir
islohotlarni amalga oshirdilar
(88)
.
Shunga o'xshash ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan boshqa
tashkilotlar qatoriga NATO, Jahon savdo tashkiloti, Inson huquqlari bo'yicha
Yevropa sudi, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti va Investitsion
nizolarni hal qilish xalqaro markazi kiradi. Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ)
iqtisodiy o'sishni oshirishga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirishda,
ayniqsa, muhim rol o'ynaydi. Ortiqcha davlat xarajatlari valyuta inqiroziga
olib kelganda va xalqaro kredit bozorlari davlat qarzi hajmining kattaligi
tufayli uni moliyalashtirishni to'xtatganda, mamlakatlar odatda Xalqaro

231
valyuta jamg'armasiga yordam so'rab murojaat qiladilar. Bunga Gretsiyadagi
2010-2018-yillar inqirozini misol keltirish mumkin. XVJ va Yevropa Markaziy
Bankining bosimi tufayligina Gretsiya hukumati zarur islohotlarni amalga
oshirishga rozi bo'ldi.
Hatto tashkilotga a'zolikni talab qilmaydigan xalqaro reytinglar ham
davlat faoliyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, Gruziya Jahon
Bankining «Biznesni yuritish qulayligi» indeksida eng yaxshi o'nlikka
kirganidan g'ururlanadi, vazirlar esa ushbu reytingni yaxshilashga qaratilgan
islohotlarni amalga oshirishga mas'ul hisoblanadi.

232

Download 9,85 Mb.