324
Odamlarni rag'batlarning zarurligiga ishontirish muvofiq rag'batlarni topishdan
murakkabroq emas. Albatta, biz insonlarni ma'qul bo'lgan hatti-harakatlarni qilishga
chorlovchi rag'bat tizimini istaymiz, ammo nimalar ma'qul o'zi? Ba'zi hollarda buning
javobi aniq. Lekin har doim ham emas.
Har safar biror saxovatli ish qiliar ekansiz, yana boshqa bir saxovatli ish qilish
imkoniyatingiz kamayadi. Bu resurslar tanqisligining muqarrar ta'siri bo'lib, u muqobil
qiymat tushunchasida o'z aksini topgan. Har qanday holatda ham muqobil tanlov
mavjud bo'lib, biz eng to'g'ri yo'lni tanlashimiz uchun odatda juda ko'p manbalardan
ma'lumot izlashimiz zarur. Demak, rag'batning ikkita muhim vazifasi bor: (1) eng
maqbul harakatlar to'g'risida ma'lumot yetkazib berish va (2) ularning ijrosini
ta'minlash uchun odamlarni undash.
Rag'bat va Mahbuslarga Munosabat Ba'zi hollarda faoliyatning ma'qul yo'nalishi aniq, bu esa odamlarni ushbu
faoliyatga chorlovchi rag'batning kuchiga diqqatimizni qaratishimizga imkon beradi.
Britaniya hukumatining 1860-yillarda Avstraliyaga mahbuslarni tashish bo'yicha kema
kapitanlari bilan shartnoma tuzish amaliyoti bunga yaxshi misol bo'ladi. Avstraliyaga
jo'natilgan mahbuslarning omon qolish darajasi atigi 40 foizni tashkil etib, bu hammaga
ma'lum bo'lganidek, juda ham past ko'rsatkich hisoblangan. Insonparvarlik guruhlari,
cherkov va davlat muassasalari ahloqiy nuqtai nazardan kelib chiqib, kapitanlarni
mahbuslarning omon qolish darajasini oshirish uchun ular bilan yaxshi munosabatda
bo'lishga chaqirdi. Ushbu chaqiruvga qaramasdan, yashash ehtimoli 40 foizligicha
qoldi.
Nihoyatda, Edvin Chedvik ismli iqtisodchi rag'batlantirish tizimiga o'zgartirish
kiritish bo'yicha taklif bilan chiqdi. Chedvik Angliyada kemaga chiqqan har bir mahbus
uchun kapitanlarga haq to'lash o'rniga, ularga haqni kemadan Avstraliyaga qadam
qo'ygan har bir mahbus uchun to'lashni taklif qiladi. Bu darrov keskin o'zgarishga olib
keldi. Mahbuslarning omon qolish darajasi 98 foizgacha oshdi, chunki kapitanlarni
mahbuslar sog'lig'ini himoya qilishga rag'batlantirish ortidan har bitta kemaga
325
joylashtirilgan mahbuslar soni kamaytirildi, ular safar davomida yaxshiroq ovqat bilan
ta'minlandi va gigienaga e'tibor qaratildi
(1)
.
