Manfaatdor guruhlar xarajatlarni hisobga
olishni istamaydilar
Afsuski, ko'p iqtisodiy qarorlar bozor narxlariga asoslangan bozor
munosabatlaridan kelib chiqqan holda emas, balki siyosiy sabablarga ko'ra davlat
tomonidan qabul qilinadi. Bu siyosiy ta'sirga ega guruhlar uchun aholi hisobidan
to'langan manfaatlarga egalik qilishiga imkoniyat yaratadi. Shubhasiz, siyosiy
manfaatdor guruhlar doimo katta xarajatlarni oqlash uchun ularni haqiqiy qiymatini
kamaytirib ko'rsatadilar. Ular ba'zi loyihalar juda ahamiyatli bo'lganligi sababli hattoki
332
ularning qiymatini hisobga olish kerak emas, deb ta'kidlaydilar.
O'qituvchilar ta'lim xarajatlarga nisbatan o'ta muhim masala deb hisoblaydilar;
atrof-muhit himoyachilari yer sharini asrash shunchalik muhimki, atrof-muhitni
saqlash bo'yicha loyihalar xarajatlaridan qat'i nazar amalga oshirilishi lozim deb
hisoblaydilar; tibbiy tadqiqotlar grantlari sohiblari inson salomatligi o'ta muhimligi
sababli xarajatlarni e'tiborga olish shafqatsizlik deb hisoblaydilar; Milliy san'atni
qo'llab-quvvatlash jamg'armasi «san'atning qiymati insoniylikning asl mohiyati bilan
bog'liq» va «uni pul bilan o'lchab bo'lmaydi» deb hisoblaydilar. (Bu men Milliy Xalq
Radiosida eshitgan san'atni moliyalashtirish boyicha bayonotning asosiy ma'nosi.)
Bu bayonotlarning barchasini uyushgan guruhlarning davlat mablag'larini
ko'proq jalb qilishga bo'lgan urinishi deb tushunish mumkin. Qiymatlarni hisobga olish
pulning ahamiyatini bo'rttirib ko'rsatish degani emas. Pul – xarajatlarni ifodalashning
qulay usulidir, lekin pulning o'zi hech narsaning qiymati emas. Agar taom uchun o'n
dollarlik pul bilan to'lasam, pul xuddi xarajatdek ko'rinadi, lekin haqiqiy xarajat
muqobil qiymatga, ya'ni taomdan keyingi eng qadrli variantning sub'ektiv qiymatiga
teng.
Ahmoqona da'volar
Biror faoliyatning qiymatini hisobga olish zarur emas deb da'vo qilish bu mazkur
faoliyatning amalga oshirishda uning muqobil variantlarini hisobga olish kerak emas
degan fikr bilan teng. Bunday ochiq ahmoqona da'voning manfaatdor guruhlar
tomonidan hanuzgacha ishlatilishi siyosiy bahslarda mantiqdan ko'ra hiyla-
nayranglarning ustunligini yaqqol namoyish etadi. Biror faoliyatning boshqa mavjud
variantlarini hisobga olmaslik shu faoliyat boshqa barcha narsadan qadrliroq bo'lsagina
ma'noga ega bo'lishi mumkin. Lekin bu barcha resurslarimizni aynan shu faoliyatga
yo'naltirishimiz darkor degan ma'noni anglatadi. Masalan, agar haqiqatan ham nafis
orkestr musiqasi juda qadrli bo'lganligi uchun uning xarajatlarni hisobga olish shart
bo'lmasa, unda hamma boshpanasiz, och va hech vaqosiz bo'lib, butun vaqtini orkestr
musiqasini tinglashga sarf qilishi kerak edi. Bu shubhasiz ahmoqona, lekin bu juda
333
muhim narsa qiymatini hisobga olish kerak emas degan ahmoqona da'vodan bir
zarracha ham farq qilmaydi.
Ikki va undan ko'p guruh ular loyihalarining xarajatlarini hisobga olmasdan
moliyalashtirish kerak deb da'vo qilishi bilanoq, qiymatlarning ahamiyati ravshan
bo'ladi. Yoshlarga ta'lim berish va bemorlarni davolash kabilarning ahamiyati
xarajatlarni hisobga olmaslik darajasida muhim bo'la olmaydi, har holda resurslar
taqchil bo'lgan dunyoda. Yoshlarga ko'proq ta'lim berish bemorlarni davolash
xarajatlarini qisqartirish hisobiga amalga oshiriladi va aksincha. Bir narsaning
qiymatiga e'tibor bermaslik, yana bir boshqasiga u nisbatan ahamiyatsiz deb qarash
bilan teng.
Resurslar tanqisligi bilan bog'liq voqelik va undan kelib chiqadigan muqobil
qiymat, manfaatdor guruhlarning xarajatlarni mensimasdan so'zamollik qilishidan
qat'i nazar, siyosiy jaroyonlarga ta'sir ko'rsatadi. Siyosiy jarayonlarda muqobil qiymatni
inobatga olish uchun bir-biriga raqobatbardosh variantlarni taqqoslash zarur. Afsuski,
siyosiy jaronlardagi nuqsonlar va bir tomonlama mulohazalar davlat faoliyati bilan
bog'liq muqobil qiymatni yetarlicha hisobga olishga xalaqit beradi. Kutilganidek,
natijada muqobil variantlar yetarlicha hisobga olinmaydi. Resurslarni qadrli
faoliyatdan qadrsizroq va ko'pincha belgilangan maqsadga zid bo'lgan faoliyatga
yo'naltirish isrofgarchilikka olib keladi.
Bozor narxlari muqobil qiymatni to'liq aks ettirmaydi, lekin siyosiy qarorlar
ko'pincha dastur xarajatlarining katta qismini hisobga olmasligini va natijada paydo
bo'ladigan salbiy oqibatlarni hisobga olsak, bozor narxlari va muqobil qiymat bir-biriga
qanchalik yaqin kelishini ko'rishimiz mumkin.
Xulosa uchun savol: yoshlarga ta'lim berish, bemorlarga tibbiy xizmat ko'rsatish
va keksa aholiga nafaqa tayinlashda davlatning muqobil qiymatni e'tiborga olmasligi
qanday kamchiliklar bilan bog'liq?
Element 1.2 ga qaytish
334
Duayt Li muallifligi ostidagi «Imkoniyatlar va xarajatlar» sahifasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Qayta nashr
qilish yoki tarqatish bo'yicha ma'lumot uchun webmaster@fee.org ga murojaat qiling.
335
Element 1.3 ga qaytish
|
