354
qo'shimcha mahsulot) meni yasashning iloji bo'lmaganidek, konchisiz va daraxt
kesuvchisiz ham buning imkoni yo'q.
Hayratlanarli haqiqat: na ne
koni ishchisi, na kimyogar, na grafit yoki loy qazib
oluvchi, na kema, poezd yoki yuk mashinasini boshqaruvchi yoki ularni ishlab
chiqaruvchi, na metall halqamga qirralar bosadigan uskuna operatori, na kompaniya
prezidenti o'z vazifalarini men ularga kerakligim uchun bajarmaydi. Ularning har
biriga, ehtimol, birinchi sinf o'quvchisi uchunchalik ham kerak emasman. Haqiqatan
ham, ularning orasida qalamni hech qachon ko'rmaganlar yoki undan qanday
foydalanishni bilmaganlar ham bor. Ularning mehnat qilishiga mendan boshqa sabab
bor. Balki u quyidagidan iboratdir: ushbu millionlab odamlarning har biri o'z
qobiliyatlarini ularga kerakli yoki ular xohlagan tovar va xizmatlarga ayirboshlay
olishlarini biladilar. Men shu kerakli mahsulotlar orasida bo'lishim ham, bo'lmasligim
ham mumkin.
Hukmronsiz
Yanada hayratlanarli haqiqat: mening yaratilishimga sabachi bo'lgan son-
sanoqsiz faoliyatlarni tepadan turib talab qiluvchi yoki unga majburlovchi biror
hukmron yo'q. Bunaqa shaxsning izi ham yo'q. Uning o'rnida biz «ko'rinmas qo'l»ning
faoliyat natijasini ko'ramiz. Oldinroq ana shu jumboqni qayd etib o'tgandim.
«Faqat xudo daraxt yarata oladi» deyishadi. Nima uchun bu gapga qo'shilamiz?
O'zimiz bunga qodir emasligimizni anglaganimiz uchunmi? Daraxtni tasvirlab bera
olamizmi o'zi? Yo'q, uni faqat yuzaki tushuntira olamiz. Masalan, daraxt ma'lum bir
molekulyar tuzilishdan iboratligini tushuntirishimiz mumkin. Lekin daraxtning umri
davomida bo'ladigan doimiy molekulyar o'zgarishlarni boshqarish u yoqda tursin, hech
bo'lmaganda ularni izohlab bera oladigan odam topiladimi? Bunday qobiliyatning
mavjudligi aqlga sig'maydi!
Men, Qalam, mo'jizalarning — daraxt, rux, mis, grafit va hokazolarning —
murakkab aralashmasi hosilasiman. Biroq, Tabiatda ko'rinadigan mo'jizalar ustiga
yanada g'ayrioddiy mo'jiza qo'shiladi: bu odamzodning ijodkorlik quvvati, millionlab
355
nou-xaularning biror boshqaruvchisiz, inson ehtiyoji va istagiga javoban birlashishidir!
Daraxtni faqat xudo yarata olgani sababli, meni ham faqat xudo yarata oladi degan
fikrni ma'qullayman. Inson molekulalarni birlashtirib, daraxt yarata olmaganidek, u
meni yaratishi uchun ham millionlab qobiliyatlarni boshqara olmaydi.
Yuqorida «Agar men mo'jizaning ramzi ekanligimni anglasangiz, insoniyat
umidsizlik bilan qo'ldan boy berayotgan erkinlikni saqlab qolishga o'z hissangizni
qo'shgan bo'lasiz» deganimda, men aynan shuni nazarda tutgan edim. Nega deganda,
agar bu nou-xaular inson ehtiyoji va talabiga javoban, hech qanaqa davlat yoki
majburlovchi organ ishtirokisiz, o'z-o'zidan avtomatik tarzda ijodiy va unumli
faoliyatga kirishishini anglasangiz, unda sizda erkinlikning asosiy ingredienti, inson
erkinligiga ishonch bor. Ushbu ishonchiz ozodlikka erishib bo'lmaydi.
Davlat biror ijodiy faoliyat, masalan pochta xizmati ustidan monopoliya o'rnatsa,
pochta xizmati erkin irodali shaxslar tomonidan samarali tashkil qilinishiga ko'p
odamlar boshqa inshonmay qo'yadilar. Bunga sabab, har bir shaxs pochta xizmatining
barcha ikir-chikirlarini bilmasligini tan olishida. U boshqalarning ham bunga qurbi
yetmasligini tushunadi. Bu taxminlar asosli. Hech qaysi shaxs qalam ishlab chiqarish
texnologiyasini bilmagani kabi, hech qaysi shaxs butun bir mamlakatning pochta
xizmatini tashkil qilish uchun yetarli bilim va qobiliyatga ega emas. Agar inson
erkinligiga ishonch bo'lmasa, millionlab mayda nou-xaular shakllanib, ehtiyojlarimizni
qoniqtirish uchun hamkorlikka kirishishini anglamasak, unda pochta xizmatini davlat
boshqaruvisiz tashkil qilib bo'lmaydi degan noto'g'ri xulosaga kelishimiz aniq.
