Ish o'rinlari yoki boylik yaratish
Mulohaza uchun savol: davlat ish o'rinlari yaratish uchun harbiy bazalar va magistral
yo'llar qurishi kerakmi?
Davlat siyosati odatda yaratilgan ish o'rinlari nuqtai nazaridan baholanadi.
Importni cheklashga mamlakat ichkarisida ish o'rinlarini himoya qilish va yaratishning
usuli deb qaraladi. Soliq imtiyozlari va soliq bo'yicha bo'shliqlar davlat qo'llab-
quvvatlagan faoliyatlarda bandlikni osirish maqsadida tez-tez qo'llanilib turadi.
Prezidentlar ular lavozimga kirishganidan keyin yaratilgan ish o'rinlarini faxr bilan
qayd etadilar. Go'yoki, qanchalik yangi ish o'rinlari yaratilsa, prezident ma'muriyati
ham shunchalik muvaffaqiyatli. Davlat xarajati tarafdorlari davlat dasturlari doirasida
yaratilajak ish o'rinlarini qayd etishni hech kanda qilmaydilar. Hattoki urush ham ish
o'rinlari yaratishdagi roli tufayli ijobiy tomondan qaraladi.
Umuman olganda, ish o'rinlari yaratishning yomon tomoni yo'q. Ish — bu
odamlar uchun boylik yaratishining muhim vositasi. Shu sababli ish o'rinlari
yaratilishiga e'tiborni tushunsa bo'ladi. Biroq, aslida biz boylikni ko'paytirishni
istashimiz, ish o'rinlari esa shunchaki bunga yetishish vositasi ekanligini odamlar
unutib qo'yadilar. Shu oddiy haqiqat unutilsa, ish o'rinlarini yaratish asosiy maqsad
degan yanglish fikrga odamlarni osonlik bilan ishontirish mumkin. Garchi bu fikrlar
xolis tuyulsada, ulardan boylikni yaratish maqsadida emas, balki uni yo'q qilishga
qaratilgan dasturlarni qo'llab-quvvatlashda foydalaniladi. Afsuski, bunga juda ko'p
misollarni keltirish mumkin. Quyida ularning ba'zilarini ko'rib chiqamiz.
Ish o'rinlarini yaratish muammo emas
Butun iqtisodiy faoliyatning maqsadi cheklangan resurslardan (jumladan, inson
Muallif: Duayt Li
358
mehnatidan) imkoni boricha unumli foydalanib, qiymat yaratishdan iborat. Ammo
resurslar taqchilligini bartaraf etishga qanchalik harakat qilmaylik, uni yenga
olmaymiz. Natijada, biz hech qachon barcha istagan narsalarga erisha olmaymiz.
Mavjud ish hajmi bajarilishi mumkin bo'lgan miqdordan doimo ortiq bo'ladi. Shu sabali
ish o'rinlari yaratish muammo emas. Muammo maksimal qiymatga ega mahsulotlarni
ishlab chiqarishga moslashgan ish o'rinlarini yaratishda. Tasdiqlanmagan hikoyaga
ko'ra, bir muhandis Xitoyga safari davomida bir guruh odamlar to'g'onni kirka va
belkuraklar bilan barpo etayotganiga duch keladi. Muhandis ishchilarning
nazoratchisiga agar odamlarga yer qaziydigan motorli texnika berilsa, ular ishni oylab
emas, balki bir-necha kunda bitirishi mumkinligini aytganda, nazoratchi texnika ko'p
ish o'rinlarini yo'q qilishini aytadi. Shunda muhandis: «Maqsadingiz to'g'on qurish deb
o'ylabman-a», deb kinoya bilan javob qaytaradi. «Agar sizga ko'proq ish o'rinlari kerak
bo'lsa, unda ishchilarga belkurak o'rniga qoshiq berib qo'ya qoling».
Jorjiya universitetidagi talabalarimga aytib berganimdek, agar ishchilar menga
arzonga, masalan oyiga besh tsentga, ishlab bersa, unda men Afina talabalar
shaharchasidagi hamma aholini ishga yollashga tayyorman. Agar oylik ish haqini undan
ham biroz pasaytirsak, unda men butun Jorjiya shtati aholisini yollashga tayyorman.
Agar men ishchilarni shu stavkada yollasam, ularga to'g'onni qoshiq bilan barpo qilishni
aytib, foyda olishim mumkin edi. Albatta, talabalar taklifimning bema'niligini
tushunadilar, chunki ular boshqa ishda ko'proq ish haqi olishlari mumkin. Bu misol
diqqatni yaratiladigan yoki yaratilmagan qiymatga emas, balki ish o'rinlariga qaratish
noto'g'ri ekanligini yaqqol ko'rsatadi. Talabalarim men taklif etgan ishdan ko'ra
yuqoriroq ish haqi to'laydigan ishlarda ko'proq qiymat yaratadilar. Ochiq mehnat
bozorlarida shakllanadigan ish haqi katta afzallikka ega, chunki bunda odamlar
shunchaki ishga emas, balki ular eng ko'p qadrlagan ish joyiga jalb etiladi.
Bozor sharoitlarida shakllangan ish haqining yana bir afzalligi shundaki, unda
ish beruvchilar ishchilarni ishga yollashning muqobil qiymatini hisobga olishlariga
to'g'ri keladi. Shuningdek, ular doimo ayni qiymatni kamroq ishchi yollash orqali
yaratish yo'llarini qidiradilar. Iqtisodiy farovonlik ayni miqdordagi yoki sifatliroq tovar
va xizmatlarni kamroq ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish orqali erishiladi. Ayrim ish
359
o'rinlarining tugatilishi natijasida bo'shagan ish kuchi yangi va samaraliroq ishlab
chiqarishga yo'naltiriladi. Farovonlikning manbaini anglamaslik tufayli zararli davlat
siyosatiga xayrixohlik bilan qarash keng tarqalgan.
|
