Yaqqol va yashirin natijalar

363
guvoh bo'lgandirsiz: «Falokatning sharofati bor. Bunday tasodiflar ishlab chiqarishni
qo'llab-quvvatlaydi. Hamma tirikchilik qilishi kerak. Agar hech kim deraza sindirmasa,
oyna soluvchilarning ahvoli nima kechadi?»
Bunday hamdardlik butun bir nazariyani o'z ichiga oladi. Mazkur nazariyani
ushbu oddiy misol orqali tushuntirish qulay, chunki u iqtisodiy institutlarning, afsuski,
asosiy qismini tartibga solib turuvchi nazariya bilan aynan bir xil.
Faraz qilaylik, derazani tuzatish olti frankka tushadi. Agar shu tasodif tufayli
ushbu sanoat olti frank miqdorida moliyaviy taqdirlanadi desangiz, gapingizga
qo'shilaman. Bunga hech qanday e'tirozim yo'q; mulohazangiz to'g'ri. Oynachi kelib,
vazifasini bajaradi va olti frankini oladi. O'zini qutlab, ko'nglida beparvo bola haqqiga
duo qiladi. Bu vaziyatning yaqqol tomoni.
Biroq, agar siz ham deraza oynasini sindirish bu yaxshi, chunki u pulning
aylanishiga va sanoatning rivojlanishiga ko'maklashadi degan tez-tez uchrab turadigan
fikrga qo'shilsangiz, unda men: «Bu hech bo'lmagan gap! Sizning nazariyangiz
vaziyatning faqat yaqqol tomoni bilan cheklangan», deb qichqirishga majbur bo'lar
edim.
U vaziyatning yashirin, ko'zga ko'rinmagan tomonini hisobga olmaydi.
Fuqaromiz olti frankni bir narsaga sarflagandan keyin u bu mablag'ni boshqa
maqsadlarga sarflay olmasligi ko'zga tashlanmaydi. Agar u deraza oynasini
almashtirmaganda, balki yangi poyabzal olishi yoki kutubxonasiga yana bitta kitob
qo'shishi mumkinligi bizga ko'rinmaydi. Qisqasi, u olti frankni boshqa maqsadga
ishlatishi mumkin edi, lekin endi buning iloji yo'q.
Keling, endi butun sanoat miqyosida ko'rib chiqaylik. Deraza sinishi natijasida
oyna ishlab chiqarish sanoati olti frank miqdorida moliyaviy qo'llab-quvvatlanadi; bu
vaziyatning yaqqol tomoni.
Agar deraza sinmaganda edi, poyabzal (yoki boshqa) sanoati olti frank miqdorida
moliyaviy qo'llab-quvvatlangan bo'lar edi; bu esa yashirin tomoni.
Agar biz yashirin tomonini salbiy omil sifatida, yaqqol tomonini esa ijobiy omil
sifatida e'tiborga olsak, unda derazalarning sinishi yoki sinmasligining sanoatga yoki
mamlakatdagi bandlik darajasiga foydasi yo'qligini tushunushimiz mumkin.

364
Jeyms Gudfellouga qaytaylik.
Birinchi holatda, ya'ni deraza singanda u uni ta'mirlashga olti frank sarflaydi,
lekin natijada baribir bir dona derazadan zavq oladi.
Ikkinchi holatda, ya'ni tasodif sodir bo'lmaganda, u olti frankni yangi poyabzal
sotib olishga sarflashi, shunda u ham yangi poyabzaldan, ham butun derazadan zavq
olishi mumkin edi.
Agar Jeyms Gudfellou jamiyatning bir qismi bo'lsa, unda jamiyat, mehnat va
zavqlanishlarni hisobga olganda, singan deraza qiymatini yo'qotadi degan xulosaga
kelishimiz mumkin.
Buni umumlashtirsak, quyidagi kutilmagan xulosaga kelamiz: «Jamiyat behuda
vayron qilingan buyumlarning qiymatini yo'qotadi», «sindirish, vayron qilish, behuda
sarflash mamlakatda bandlikka ko'maklashadi degani emas» yoki, agar qisqacha aytsak,
«vayron qilish foyda keltirmaydi».
O'quvchi men taqdim etgan hikoyada ikki emas, balki uch kish ishtirok
etganligiga e'tibor berishi lozim. Birinchisi bu Jeyms Gudfellou bo'lib, u tasodif
oqibatida ikkita buyum o'rniga bitta buyumdan zavqlanish bilan cheklanib qolgan
iste'molchini ifodalaydi. Ikkinchisi bu oynachi bo'lib, u tasodif tufayli moliyaviy qo'llab-
quvvatlangan sanoat ishlab chiqaruvchisini ifodalaydi. Uchunchisi bu poyabzal
yasovchi (yoki boshqa biror mahsulot ishlab chiqaruvchi) bo'lib, u hodisa natijasida
zarar ko'rgan sanoatni ifodalaydi. Aynan mana shu uchunchi odam doimo soyada qoladi
va aynan u yashirin tomonni ifoda etib, muammoning asosiy negizini tashkil etadi.
Aynan u foydani vayron qilishni ko'rish qanchalik bema'ni ekanligini tushunishimizga
yordam beradi.

Download 9,85 Mb.