Sarvar: ishonch
Zokir: tushunish
Zulayho: birbiriga yordam berish
O’quvchilar eng yaqin do’stlari haqida qisqacha gapirib berishdi.
Diyora: Mening do’stim Gulnoza, u juda mehribon, aqlli qiz. Sinfda u aktiv
o’quvchilardan biri u har qanday holatda ham meni tushunadi va yordamini
ayamaydi.
Uyga vazifa:” Mening do’stim” mavzusida insho yozib kelish.
52
3.2V-VI –VII SINFLARDA TEXNIK VOSITALARDAN FOYDALANISHNI
METODIKASI.
Prezidentimiz Islom Karimov “Kadrlar tayyorlashning sifati erkin fikrlovchi
shaxs –fuqoroni kamol toptrish, ertaga sinfxonalarda va auditoriyalarda kimlar dars
va saboq berishiga bog’liq”,- deb ta’kidlaydi. Demak bugungi kunda ta’lim
samaradorligini oshirish yo’lida barcha mas’ulyat saboq beruvchilarning, yani
o’qituvchilarning zimmasiga tushadi. Shunday ekan pedagoglardan o’qish va
izlanishdan erinmaslik, o’ziga ham o’zgaga ham birdek talabchan bo’lish, til
o’rgatishda ta’limning eng samarali usullaridan foydalanish talab qilinadi. Hozirda
til o’qitishning eng samarali usullaridan multimediya vositalari nutqli axborotni
kritish-chiqarish qurulmalari(klaviatura, mikrafon, kuchaytirgichlar, tovush
kalonkalari)
animatsion
va
video
malumotlarni
kritish
va
chiqarish
qurulmalari(videokameralar, videoproektor va ekranlar, electron doska), tovushli
va video ma’lumotlarni saqlovchi optik disklar, multimediya vositalaridan
foydalanishda ularning bir necha turlari va usullari mavjud.
Hozirgi zamon talabi, darslarni o’yinlar, noan’anaviy usullar, hamda kompyuter
texnalogyasidan foydalanib, multimediyalar orqali o’quvchilarni darslaga jalb
qilish asosiy maqsad qilib ilgari surilmoqda. Ayniqsa umumta’lim maktab
o’quvchilariga dars berish mobaynida kompyuter texnalogyasidan foydalanib dars
o’tish yaxshi samara beradi. Ma'lumki o’rtanchi etapga V-VI - VII sinflar kiradi. Bu
etap-ning muhim ob'еktiv faktorlari bo’lib, V-VI - VII sinflar chеt tili o’qitishning
maqsadi, vazifalari, til materialining xajmi hisoblanadi. Bular og’zaki nutqqa va
o’quvchining iqtidorida o’quv protsеssini tashkil etishni va o’z predmetini mustaqil
izlash formalarini tanlashni muhim omillaridan biridir.[16.158.]
V-VI-VII sinf o’quvchilari nisbatan o’yinqaroq va beqarorligi bilan
xarakterlanadi. Lekin sevimli multfilimni tomosha qilayotgan bolani kuzatib turib,
ularning diqqati yetarlicha barqarorligiga amin bo’lamiz, agar obekt bola uchun
yetarlicha qiziqarli bo’lsa, chet til materyalining yorqinligi, jozibaliligi o’quvchida
beixtiyor tuyg’uar uyg’otadi. Shu sababli o’rta sinf o’quvchilarida yorqin rangli
53
rasmlardan va videoroliklardan proektor yordamida foydalanish ancha samarali.
Yuqori sinf o’quvchilarini o’qitishda ham multimediyadan keng foydalaniladi. Bu
tadbir bolalar faolligini oshiradi, hamda o’tilgan yangi mavzuni eslab qolish oson
kechadi. Bunday vositalar darslarda o’quvchilarningfaol ishtirok etishlariga
yordam beradi, ularning diqqat-e’tiborlarini oshiradi, xotirasini kuchaytradi va eng
muhimi, o’qituvchining ham, o’quvchilarning ham vaqtini tejaydi.
Darhaqiqat, o’quvchilarni zamonaviy texnik vositalardan, qolaversa, axborot
kommunikatsiya texnalogyalaridan foydalanish asosida o’qitish hozirgi kunning
dolzarb, kun tartibiga qo’yilgan asosiy masalasiga aylandi. Axborotni
kommunikatsiya texnalogyalaridan foydalanish:
O’quvchini darsga, fanga bo’lgan qiziqishini, ixlosini yanada rivojlantradi;
O’rganilgan o’quv mavzu, kursi bo’yichabilimlarni mustahkamlash;
Muammolarni tahlil qilish va qarorlarni yakka tartibda va guruhli qabul
qilish ko’nikmalarini egallaydi;
Ijodiy va o’rganish qobilyatlari, mantiqiy fikrlash, nutq va muhit
sharoitlariga moslashish qobilyatlarini rivojlantradi;
Mas’ullik, mustaqillik, kommunikativlik va empatiya, refleksning
shakllanishi, o’quv ma’lumotlarini o’zlashtrish sifatini, o’z-o’zini
tekshrishni, tekshrishni o’rganadi;
Mustaqil holda erkin fikrlash malakasini shakllantradi;
Ijodkorlik va tashabbuskorlik muhitini vujudga keltradi;
Nutqi rivojlanadi va eslab qolish qobilyati kuchayadi;
O’z-o’zini nazorat qilishni o’rganadi;
Qisqa vaqt ichida ko’p malumotga ega bo’ladi;
O’quvchini faollashtradi;
Fikrlar rang-barangligi, qarashlar xilma-xilligi yuzaga keladi;
O’z fikri va o’zgalar fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelish malakasini hosil
qiladi;
Olgan bilimlarni hayotga tatbiq etishga imkonyat yaratadi;
54
Voqean, bu usullar, ayniqsa, ta’lim tizimining barcha sohasida, xususan
umumta’lim maktablarining V-,VI-va VIIsinfda ta’lim olayotgan
o’quvchilarga ingliz, nemis, fransuz, va o’zbek tili kabi fanlarni o’qitishda
qo’l keladi. Kompyuter darslarining asosini unda berilgan materyallar (turli
matnlar, topshriqlar, test savollari, multimediya vositalari) tashkil etadi.
Multimediya vositalari yordamida axborotlarni matnli, animatsiya ko’rishida
namoyish etishi mumkin. Ma’lumki multimediya axborot resurslari
animatsiyali, audio va video ma’lumotlardan tarkib topadi. [14.78]Dars
jarayonida o’quvchilarning kompyuterda ishlash yo kuzatish malakalari
emas, eng asosiysi ularning tashabbuskorlik va ijodkorlik muhiti rivojlanadi,
eslab qolish qobilyati kuchayib, yozma va og’zaki nutqni rivojlantrish
masalalariga katta e’tibor qaratiladi. Boy merosimiz ajdodlarimizning aql
zakovati bilan yo’g’rilgan “donishmantlar bisoti”dan olingan chuqur
mazmunli qisqa hikoyalar, madaniy tarixiy yodgorliklarimizga oid
ma’lumotlar uzoq tariximiz, tilimiz, adabyotimizning buyuk allomalariga oid
ma’lumotlar to’plashda va uni aynan mana shu V-,VI-,VIIsinflarga
tushuntrishda axborot kommunikatsiya texnalogyalaridan foydalanish katta
samara beradi. Bu kabi texnalogyalar orqali o’quvchi animatsion ko’rinishlar
orqali madaniy yodgorliklarning, obidalarning arxitekturasi, milliy
ma’navyatimiz, madanyatimiz, tilimizva millatimiz to’g’risida tasvvur hosil
qilishlari hamda ularning ingliz tilidagi tarjimasini bilishlari va og’zaki
nutqda qo’llashlari mumkin, O’qitishning zamonaviy metodlari va AKTdan
foydalana bilmaslik, dars o’tishning ananaviy usullari orqali o’qitishdarsning
darsning zerikarli va samarasiz o’tishiga sabab bo’lishi mumkin. Shuning
natijasida o’quvchialrning fikrlash doirasi va dunyoqarashi susayishi
mumkin. V-, VII- VIIsinflarda ingliz tilini AKTdan foydalanib o’rgatishning
asosiy maqsadlari ularning keying mehnat faolyatida to’g’ri yozish, o’z
fikrini erkin bayon etish, munshaot qoidalarini bilish kabi ko’nikmalarni
shakllantrishdir. Ushbu ko’nikmalar ichida eng muhimi fikrni matn tarzida
55
bayon etishdir. Oddiy bir misol; mashg’ulotning avvalida o’quvchilarga
biror mavzuda hikoya beriladi. Keyin o’quvchilarning etibori
monitor(ekran)dagi axborotlarni; matnli, tasvirli, tovushli va animatsion
ko’rinishdagi namoyishga qaratiladi. O’quvchilar uning mazmuni, talab
darajasi bilan tanishganlaridan so’ng (tovushli) matn ustida ishlashning
quyidagi bosqichlariga o’tishi mumkin:
matndagi asosiy fikrni aniqlash;
matnni qismlarga ajratish;
matn yuzasidan savollar tuzish;
matnga sarlavha tuzish;
matn mazmunini qayta hikoya qilish;
lug’at bilan ishlash;
matnni ona tiliga tarjima qilish’
Shu tariqa matn bilan ishlash davomida talabalarning ham og’zaki, ham yozma,
nutq malakalari shakllana boradi, esda qolish qobilyati kuchayadi, eng muhimi
fanga bo’lgan qiziqishi ortadi.[23]
Tahlil qilganimizdek, o’quv mashg’ulotlarida ana shunday samarali natijaga
erishish o’quv jarayonida innavatsion va axborot texnalogyalarini qo’llashni taqazo
etadi. Shunday ekan, o’qituvchi yangi pedagogik va axborot kommunikatsiya
texnalogyalarini o’zlashtrishi va uni darsga tatbiq etishi, takomillashtrib borishi, o’z
ustida ishlashi, mavzuni hayotiy voqealar bilan bog’lashi orqali- kelgusida talabalar
mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantrishga, qobilyatlarni
rivojlantrishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis bo’lishlariga hamda mutaxassis
kerakli bo’lgan kasbiy fazilatlarni tarbyalashga erishadi. Bu mas’ulyatli vazifa
natijasida o’quvchida quydagi ko’nikmalar shakllanadi:
o’quvchi o’zida ortiqcha hayajonni yo’q qila olishga o’rganib boradi;
so’zga chiqishdan oldin juratsizlikni yenga olish qobilyati o’sadi;
qattiq hayajon, ruhiy zarba(stress) vaqtida o’zini boshqara olishni o’rganadi;
56
Quyida ingliz tili o’qitishda multimediya texnalogyalari va innavatsion
metodlardan foydalangan holda o’tiladigan bir soatlik dars ishlanmasini beshinchi
sinflar uchun namuna sifatida ko’rib chiqamiz.
III-III Axborot texnalogyalari, kompyuter va kompyuter dasturlari insonlar
bajaradigan ishlarni yengillashtrish, samarali faolyat yurutish va bilimlarga ega
bo’lish uchun yaratiladi, yangi imkonyatlar ochadi va bizdan yangi bilim
ko’nikmalarni ega bo’lishimizni talab etadi. Ta'limda axborot kommunikatsiya
texnalogyalari vositalaridan keng foydalanish davrimizning dolzarb vazifalari
qatoriga kiritilgan. Shu vazifalarni amalga oshirishda axborot kommunikatsiya
texnalogyalari oid bilim va malakalar doirasini kengaytrish bilan birga, axborot-
resurslarini ham son jihatidan ko’paytrish, ham sifatini ko’paytrish, ham sifatini
ko’tarish, yani mazmunan boyitish muhim o’rin tutadi. Shu o’rinda Kreyg
Barretning so’zlarini keltrish o’rinli bo’ladi: ,,Mo’jizani kompyuterlar emas, balki
o’qituvchilar yaratadi’’. Yani axborot texnalogya vositalari ta’lim sifatini
oshirishga xizmat qilishi, bu jarayonda ular faqatgina bilimlarni yig’ish hamda
tekshirish vositasi sifatida qatnashishi nazarda tutiladi.
[9.134.]
O’rtanchi bosqichning o’ziga xos psixologik hususiyatlaridan biri o’quvchilarni
yosh xysusiyatlaridir. Bu yoshdagi o’quvchilar uchun o’zini kattalardеk tutishga
intilish kuchli. Bular endi yosh bolalar emas, buni o’zlari ham yaxshi xis etishadi.
Ular kattalar bilan bo’lgan munosabatlarida o’zlariga nisbatan kattalardеk
munosabatda bo’lishlarini hohlaydilar. Bu yoshdagi bolalar ko’pincha o’zlarining
kuchlariga ortiqcha baho bеrib yuborishadi. O’zlarining faoliyatlarida, xatti-
harakatlarida kattalardеk tutish, ba'zi masalalarni yеchishda mustaqil bo’lishga
intilish kuchli. Ayni huddi shu yoshdagi bolalar o’zining kasbga bo’lgan qiziqish
va maktabda o’rganiladigan o’quv predmetlariga nisbatan diffеrеntsial
munosabatda bo’lish shakllana boradi. Ular o’quv predmetlarini “kеrakli va
keraksizlarga ajrata boshlaydi. Asosan keraksiz fanlar qatoriga gumanitar fanlarni
qo’shishadi. Ming afsuski, shu fanlar qatoriga ular chеt tili fanini ham kiritishadi.
Nima uchun?
57
Bu yoshdagi bolalar bir tomondan ibratli, o’zlarini istaklarini o’ylaganlarini tezroq
amalga oshirishga intilishar, ikkinchi tomondan, ularni o’z bilimlarini oshirishga
bo’lgan qiziqishlari susayadi. Psixologlarning aytishicha VI-VII sinf tafakkurining
mantiqiy ketma-ketligi, tanqidiy ko’z bilan qarash, mustaqillik kabi formalari
rivojlanadi. O’rtanchi etapni o’ziga xosligi chеt til o’qitishning maqsadi, til
o’rganishning hususiyatlari o’z til matеrialining haraktеri (xajmi, murakkabligi)
bilan bеlgilanadi. Til matеriali asosan og’zaki nutqda o’rganiladi. Ya'ni aktiv
minimum hosil qilish yo’li bilan.
Passiv minimum haqida tushuncha.
Bu etapda IV sinflarda hosil qilingan ko’nikma va ma-lakalar rivojlantiriladi.
yangidan individual nutq tajribasi bilan boyitiladi. O’qitishning bu bosqichida
o’quvchilar nutqi mazmunli, informatsiyaga boy, grammatik va lеksik nuqtai
nazaridan to’g’ri hamda muloqotni amalga oshirish uchun (oshirishga undovchi)
motivga ega bo’lishi kеrak. Bu bosqichda o’qitishning roli va joyi o’zgaradi.
O’qish amaliy maqsadning biri bo’lishi bilan birga kommunikatsiyaning mustaqil
ko’rinishi, yozuv matnlaridan informatsiya olish vositasi sifatida ham muhim rol
o’ynaydi. VI -VII sinfda biz yuqorida ko’rib o’tgan ba'zi bir psixologik
hususiyatlar o’quvchilarda mustaqil ishlash ko’nikmalarini hosil qilishga imkon
bеradi. Mustaqil ish shakllaridan eng muhimi bu uyda, individual yoki qo’shimcha
o’qishdir. Bundan tashqari lingofon xonasida ishlash, yoki programmalashtirilgan
darslik bilan ishlash, o’qituvchining ba'zi bir topshiriqlarini bajarish (masalan:
doklod tayyorlash, xabar tayyorlash) va x. k, shakllarida ham bo’lishi mumkin.
O’rtanchi etapda o’qitishning turli usul va priyomlarini qo’llashda ham o’zgarish
bo’ladi.
Masalan: boshlang’ich etap turli xil harakatchan o’yinlar, topishmoqlar, nutqda
aytilganini harakat bilan bajarishni o’z ichiga oladi. O’rta etapda asosiy e'tibor
ko’proq xajmdagi matnlarni o’qib tushinishda fikrlashni, nutq faoliyatini,
tashabbuskorlikni oshirishga yordam bеradigan metod-usul va priyomlarni qo’llash
kеrak. Bu bosqichda mashqlarni avval ularni maqsadini tushitirmasdan bajarish,
58
xor bilan taqlid qilish emas balki mashqdan ko’zlangan maqsadni tushintirib so’ng
uni bajarish lozim. O’rtanchi etapdagi o’quvchilarning o’ziga xos hususiyatlaridan
yana biri ularni og’zaki nutqqa bo’lgan qiziqishlarini pasayishidir. Ularni og’zaki
kommunikasiyani amalga oshirish uchun doiyim qiziqtirib turish kеrak. Ularni chеt
tilida gaplashishga nisbatan tashabbus ko’rsatmasliklarining sabablaridan biri
ularni bu sinflarda chеt tilida amalga oshiriladigan og’zaki nutqni primitivligidadir.
Dars soatlarida o’zgarish yo’q. Lеkin til matеrialining xajmi va haraktеridagi
o’zgarishlar va farqlar mavjud.
O’qitishning og’zaki nutq asosida ko’rishi yoki tashkil qilishi. Bu etapni o’ziga xos
hususiyatlaridan yana biri shundaki chеt tili o’qitish yakunlovchi bo’lib
hisoblanadi. Masalan: 8 yil maktablarda.
O’qish (Reading) ko’proq kommunikativ haraktеr kasb etadi. Bu bosqichda tеkst
informatsiya man'baigina bo’lib qo’lmasdan, balki gapirishga undovchi
kommunikativ stimul xoldir
.
| 