41
foydalanishga o’rganadi, chunki u hali ko’p so’zlarning ma’nosini, ularning
qanday qilib to’g’ri talaffuz etilishini bilmaydi; u hali grammatikani to’liq
o’zlashtirmagan. Shuning uchun bola o’ziga moslashtirilmagan matnlarni, masalan
kattalar o’rtasidagi suhbatni qabul qilar ekan, sekin-asta o’z til qurilmasining
yetarli emasligi bilan bogliq muayyan qiyinchiliklarga duch keladi. Va nutqni
so’zma-so’z qabul qilmaslikka o’rganib qoladi.
Aslini olganda, o’z tilini to’liq
o’zlashtirib olish - bu tildan foydalanish jarayonida til qurilmasini to’liq
shakllantirish deganidir. Ko’p martalab qaytariladigan so’zlar yoki grammatik
tuzilmalarni bola eslab qoladi va til qurilmasidagi qabul qiluvchi qismning bir
elementi sifatida o’zlashtirib oladi, keyin esa u yaratuvchi qismga o’tadi: bola o’zi
tuzgan so’zlarini matnda qo’llashni o’rganib oladi.
Bola bilingvizmni shakllantirgan holda uni chet tilga o’qitayotganlar shuni
hisobga olishi juda muhimki, ona tilining til qurilmasi birdaniga emas, balki asta-
sekin shakllanadi. 6-8 yoshli bolada garchi til qurilmasining ayrim qismlari
(fonologik tizim, grammatik tizim asoslari) shakllanib ulgurgan bo’lsa-da, u hali
nihoyasiga yetkazilmagan bo’ladi.
Shu tufayli bola o’z ona tilida eshitgan matnlaridan (ertak, multifilm va
h.k.) bilgan tanish obrazlarga tayangan holda chet
tilidagi matnni ancha tez
muddatda qabul qilishni o’rganishga, ya’ni yuqorida aytilgan ko’rish obrazlariga
tayangan holda uning umumiy mazmunini ilg’ab olishga qodir bo’ladi. Biroq, bola
matnni tushunsa, u darhol gapira oladi deb o’ylash noto’gridir.
Matn
yaratishda
(gapirishda)
bilingvizmni
shakllantirishning
ilk
bosqichlarida bo’ladigan aralash til qurilmalari (bola ona tilida so’zlaydi va unga
nisbatan chet tilida so’zlayotganliklarini qisman tushunadi) ishlamaydi.
Turli til qurilmalarini aralashtirib yuborish bola nutqining o’zbek tili va, ayni
paytda, chet tili nuqtai nazaridan ham atrofdagilar uchun tushunarsiz bo’lishiga
olib keladi. Va, bu qonuniydir: yaratilayotgan matnlar aniq bir tilga taalluqli
bo’lishi lozim, chunki ular til egalarini yaratishda qatnashmaydi, balki
muloqotning boshqa ishtirokchilariga beriladi.[16.88.]
42
Shu bois, o’zbek tilida ta’lim beriladigan bolalar bog’chalari va boshlangich
sinflarda chet tilini o’qitishning pedagogik vazifalaridan biri, avvalo, bolaga aniq
ko’rsatma berishdan iborat (“Sen o’zbekcha gapir!”, “Endi esa chet tilida gapir!”),
toki bu bolaning tegishli tildagi nutq mexanizmini yo’lga solib yuborsin. Bu
o’rinda shuni e’tiborga olish zarurki, maktabgacha va kichik yoshdagi bolalarda
lingvistik
tajriba
yetarli
emas,
buning
oqibatida
ular
turli
tillarda
so’zlayotganliklarini bilmaydilar. Bir-biriga qo’shilgan nutq mexanizmi esa o’z
navbatida, ikki til tizimining interferensiyaga duchor bo’lishiga olib keladi.
Shuning uchun, ikkinchidan, ta’limdagi yana muhim vazifalardan biri -
interferentsiya ko’rinishlarini bartaraf eta olishdan iboratdir.
Shuni unutmaslik
lozimki, chet tilini o’rganishda bola o’z ona tilida matn tuzish borasidagi ayrim
ko’nikmalarini o’z-o’zidan bu tilga ham ko’chirib o’tadi. Shu bilan birga ularda
hali o’z ona tiliga nisbatan rasmiy yondashuv ko’nikmalari mavjud emas. Garchi,
chet tilni o’rganishga kirishishda bolalar o’z ona tilida so’zlash borasida katta
nutqiy tajribaga ega bo’lsalar-da, lekin ularda o’z ona tilida fikrlarni ifodalash
usullari hali yetarli emas, shuning uchun ta’limning
dastlabki bosqichida ishni
ushbu ko’nikmalarni chet tilga nisbatan ham rivojlantirishdan boshlash maqsadga
muvofiqdir.
Masalan, o’zbek bolalariga chet tilni o’qitishda ularga ayrim tovushlarni
to’g’ri talaffuz etishni o’rgatish, otlar va sifatlardan foydalanishni o’rgatish zarur.
Yuqorida qayd etilganlarni hisobga olgan holda, bizning nazarimizda, chet
tili bo’yicha o’quv-metodik materiallarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilishi
lozim. Bu materiallarda turli toifali maktablar sharoitida, ya’ni chet tilida
nutqi hali
yetarli darajada rivojlanmagan o’zbek bolalari ham o’qiydigan ko’p millatli
maktablar sharoitida vujudga kelayotgan turli bilingvizm holatlari nazarda tutilishi
lozim.
