TEXNIK VOSITALARNING TURLARI TASNIFI

15
ularda malum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek 

o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko’nikma

va malakalar darjasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat va ta’lim 
jarayoniga yangicha yondashuvni talab etadi”- deya ta’kidlaydi bundan tashqari u
chet tillarini o’qitishdan maqsad kishilar jamoasiga xos bo’lgan nutq faoliyatini 
o’rgatishdan iborat deb aytib o’tadi.
Chet tilini o’qitish tizimi joriy qilingan ondan buyon bu jarayonni samarali
tashkillashtrishga yuqori darajada etibor qaratilmoqda. Avvallari chet tilini
o’qitishda 
Gramaplastinka,
magnitafon, 
radeopriyomnik,
fotogramma 
diopozitivlar, ovozli diafilmlar kabi texnik vositalardan keng foydalanilgan.
Gramaplastinkadan chet til talaffuzini, intonatsyasini, leksikasini, grammatikasini 
o’rgatishda, o’qish texnikasini mukammallashtrishda, tinglab tushunish va gapirish
malakalarini rivojlantrishda keng qo’llanilgan. 
Gramaplastinkaning roli ayniqsa talaffuzni va tinglab tushunishni o’rgatishda katta
hisoblangan. Tinglovchining gramaplastinkadan aktyor, diktor va fonetistlarning 
namunali nutqlari tinglab tushunish va talaffuz malakalarini o’strish uchun taqlid
qilish na’munasiga ega bo’lishgan.
Gramaplastinka yordamida turli til materiallari, masalan, tovushlar, bo’g’inlar,
so’zlar, so’z brikmalari, jumlalar, mikromatnlar, she’rlar, ashulalar asosida 
mashqlar bajarilgan. Bular tinglash mashqlari, tinglash o’xshatish mashqlari,
tinglash-farqlash mashqlari bo’lgan. O’quvchilar diktordan so’ng unga taqlid 
qilgan holda takrorlashga oid mashqlarni bajarishlari mumkin edi.
Gramaplastinka turli kishilarning nutqini masalan, erkak va ayol, ingichka va 
yo’g’on ovozni, yosh yoki keksaning ovozini, sekin, o’rtacha va tez tezlikdagi
nutqini tinglash imkonyatini bergan. Bunday mashqlarni bajarish o’quvchini tabiiy 
muomila jarayoniga tayyorlagan.
Magnitafon ham shunday muhim texnik vositalardan hisoblangan. U ta’lim 
jarayonida keng tarqalgan texnik vositalardandan biri edi. Magnitafondan
foydalanish hech qanday qyinchilik tug’drmagan. Ovozni yozib olish juda sodda 

16
yo’l bilan amalga oshirilgan. Buning uchun faqat magnitafon va tasmasi kifoya 

qilgan. Yozib olishni o’qituvchi-yo o’quvchi amalga oshirishi mumkin bo’lgan.

O’quvchi nazorat maqsadida o’z nutqini yozib olishi va o’qituvchining ishtirokisiz
magnitafon bilan mustaqil ishlashi mumkin edi. Bu imkonyat gapirish ko’nikma va
malakalarni 
shakllantrishni
osonlashtrgan. 
Magnitafon
ta’lim jarayonini 
individuallashtrishni imkonini bergan. Magnitafon til materialining barcha turlari
(fonetika, leksika, grammatika) bilan ishlashda keng qo’llanilgan hamda ta’limning 
barcha bosqichlarida; til materyali bilan tanishtirish, mashq qilish va nutqiy
amalyot jarayonida foydalanilgan. Bundan tashqari magnitafondan foydalanish 
nutq faolyatining barcha turlariga o’rgatishda yaxshi samara ko’rsatgan.[11.72.]
Magnitafondan auditoriyada, labaratoriyada va uyda foydalanish mumkin bo’lgan. 
Ovozli Diafilm va diapozitivlar ham shunday texnik vositalar tarkibiga kiradi.
Ular o’zida tinglash va ko’rish vositalarini mujassamlashtirgan. O’rta maktablarda 
maxsus o’quv diafilmlardan tematikaga oid material tuzilgan va ma’lum darslik
uchun qo’shimcha manba hisoblangan. Tematik diafilmlardan tashqari suyjet 
diafilmlar ham qo’llanilgan. Bularga ertaklar, ibratli hikoyalar va boshqalarni
kiritish mumkin. Ko’pchilik diafilmlar ovozsiz ishlab chiqarilgan. Bunday 
diafilmlardan foydalanilganda o’qituvchi kadrlarni tasvirlagan yoki kadrlarning
tasviri oldindan magnit tasmasiga yozib qo’yilgan. Har ikki holda ham ekrandagi 
tasvirni ifodalash uchun oldindan tayyorlab qo’yishi va bu til materiali o’quvchilar
bilimiga va tasvirga mos bo’lishi kerak bo’lgan. 
Radeopryomnik ham chet tilini o’qitishda qulay vositalar sirasiga kirgan. Radeo
eshittrishning asosiy qulaylik tomoni shundan iboratki, u ko’p sonli til 
sohiblarining nutqini eshittrish imkonini bergan. O’rta maktab sharoitida radeo
uzelidan foydalanish imkoni mavjud. Maktab radeouzeli eshittrishlaridan dars 
paytida, sinfdan tashqari tadbirlarda va tanaffus paytlarida foydalanishgan.
Radeoeshittrish materyalining qimmati shundaki, u maktab hayotining dolzarb 
voqealari haqida hikoya qiladi, turli qo’shiq, sher, hikoya voqealar haqida habar
beradi. Bu tinglovchilarda qiziqish uyg’otgan va ularning tinglab tushunish 

17
qobilyatini o’strishga katta yordam ko’rsatgan. Mana shunday texnik vositalar 

yordamida chet tilini o’qitila boshlangan va ular ta’lim samaradorligini katta

yordamchi vositalari bo’lib hizmat qilgan. Shu sababli ham chet tilini o’qitishda 
zamonaviy yunalishni tashkillashtrishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu borada
yuqorida keltrib o’tkanimizdek mamlakatimiz prizidenti tomonidan alohida e’tibor 
qaratilib, turli shart sharoitlar yaratilib berilmoqda. Rivojlanib kelayotgan yosh
avlodni chet tilini o’rganishga bo’lgan qiziqishini oshshirishda barcha 
imkonyatlarning yaratilib berishilishi davlatimiz tomonidan ta’minlanmoqda. Chet
tilini o’qitishda yuqorida keltrib o’tkan texnik vositalarimizdan tashqari turli hil 
zamonaviy texnik vositalar ta’lim jarayoni uchun taqdim qilindi va foydalanishga
topshrildi. Bunday o’qitish tizimini esa multimedyaviy ta’lim tizimi deb atala 
boshlandi. Multimedia tushunchasi 1988-yilda Yangi texnologiyalarni amaliyotda
tatbiq etish va ulardan foydalanish muammolari bilan shug’ullanadigan yirik 
Yevropa Komissiyasi tomonidan shakllantirilgan.
1945-yilda amerikalik olim Vanniver Bush "MEMEX" nomli xotirani tashkil qilish 
kontseptsiyasini taklif qilgan, bu esa multimedia texnologiyalarini rivojlanishining
g'oyaviy sababi bo’ldi. Bu g’oyaga ko’ra axborot qidirish jarayoni formal belgilar, 
ya’ni nomerlar, indekslar yoki alfabet tartibi bo’yicha emas, balki axborotning
mazmuniga qarab amalga oshiriladi. Bu g’oyalar keyinchalik kompyuterda amalga 
oshirilganda gipermatn tizimlari, ya’ni matnli ma’lumotlar kombinatsiyalari bilan
ishlash tizimini paydo bo’lishiga olib keldi. Keyinchalik esa gipermedia 
tizimlarining (grafika, tovush, video va animatsiya bilan birgalikda ishlash
tizimlari) rivojlanishiga sababchi bo’ldi. Gipermatn va gipermedia tizimlarining 
birgalikdagi rivojlanishi multimedia yo’nalishining kelib chiqishiga olib keldi.
Shunday qilib multimedia o’z ichiga gipermatn va gipermedia tizimlarini qamrab 
oladigan fan.
Ammo 80-yillar oxirida multimedia texnologiyalariga qiziqish mashxur amerikalik 
kompyuter mutaxassisi biznesmen Bill Geytsning nomi bilan bog’liq. U ("National
Art Gallery London") nomli dasturiy mahsulotni yaratgan. Bu multimedia 

18
dasturida muzeyning ma’lumot omborlaridan foydalanilgan. Bunda turli 

muhitlardan – tasvir, tovush, animatsiya, gipermatn tizimi namoyon qilingan.

Aynan mana shu multimedia dasturi o’z ichiga multimedianing uchta asosiy 
tamoyilini qamrab olgan.
1. Axborotni odam qabul qila oladigan bir nechta muhit yordamida tasvirlash. 
(multi –ko’p, va media - muhit);
2. Foydalanuvchi tomonidan ―mustaqil qidiruv asosida dastur chegaralaridan 
chiqib ketmagan holda, o’zining mustaqil usullarini qo’llash;
3. Navigatsiya vositalari va interfeys dizaynidan foydalanish.
Multimedia texnologiyasi bir vaqtning o’zida ma’lumot taqdim etishning bir necha
usullaridan foydalanishga imkon beradi: matn, grafika, animatsiya, videotasvir va 
ovoz. Multimediali texnologiyaning eng muhim xususiyati interfaolik – axborot
muhiti ishlashida foydalanuvchiga ta’sir o’tkaza olishga qodirligi hisoblanadi. 
Multimediya vositalar tarkibiga quyidagilar kiradi:


Ma’lumotnomalarni audio (nutqli) va video kiritish va chiqarish qurilmalari:



Yuqori sifatli tovushli (sound) va video (video) platalar, video qamrash

platalar (video grabber), ular magnitafondan yoki videokameradan tasvirni 
oladi va uni kompyuterga kiritadi:


Yuqori sifatli kuchaytirgichli , tovush kalonkali, katta videoekranli akustik va

video qabul qiladigan tizimlar:


Skanerlar (kompyuterga matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritsh imkoniyatini 

beruvchi vosita):



Yuqori sifatli printer va platterlar:



Multimediya vositalariga yuqori darajada bo’lgan ko’pincha tovushli va video

ma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli videodisklardagi 
katta sig’imli tashqi eslab qolish qurilmalari ham kiradi. [15.187.]
Juda yuqori darajali raqamli videoproektorlardan foydalanib mashg’ulot 
o’tkazish an’anaviy mashg’ulot o’tkazish texnologiyasidan tubdan farq qiladi.

19
Axborotni elektron ko’rinishida ifodalashning yangi, juda kuchli vositasi bo’lgan 

multimediya tizimi orqali mashg’ulot o’tkazishda avvalo dasturlar to’plami

imkoniyatidan foydalanib o’qituvchiga berilgan vaqtdan unumli foydalangan holda 
mashg’ulot loyihasini ishlab chiqish zarurdir materialni qanday ko’rinishida va
qaysi tartibda olib borishni o’zi tanlaydi.
Mashg’ulotlar
taqdimoti 
ko’rinishida
ifodalanadi, 
taqdimotlar
esa

slaydlardan iborat bo’lib, maxsus dasturlar orqali barcha multimediya tizimidan

foydalangan holda tashkil etiladi, ya’ni axborotni turli formalarda: matn, grafika, 
rasm, animatsiya, video-ifoda etish bilan mashg’ulot o’tkaziladi.
Barcha materiallarni CD kompakt disklarda saqlab foydalanish ancha 
qulaydir.
Mashg’ulotlar elektron variantlarda tashkil etilganligi sababli talabalarga, 
o’quvchilarga konspekt yozish holati bo’lmaydi. Shunday qilib o’quv jarayonini
bunday rang-barang usul va vositalar yordamida olib borilishi materialning 
o’zlashtirish sifatini va ko’rsatkich darajasini ancha oshiradi.
O’zlashtirish ko’rsatkich darajasini tezkor ravishda o’zaro (o’qituvchi bilan 
o’quvchi o’rtasida) aloqa o’rnatish orqali aniqlash mumkin
Yuqori darajadagi mashg’ulotlar “lektor” tizimi orqali amalga oshirilishi mumkin. 
”Lektor”- apparatlar va dasturlar kompleks to’plami bo’lib, auditoriyada
o’qitishning zamonaviy kompyuter texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalanish 
tizimidir. Lektor tizimi tarkibiga maxsus dastur bilan ta’minlangan kompyuter va
interfaol doska (whiteboard) to’liq avtomatlashtirilgan raqamli proektor va 
elektron qalam kiradi. [13.76.]
Bulardan foydalangan holda kompyuterda saqlangan axborot (grafik va 
video)lar yordamida mashg’ulot o’tkaziladi. Raqamli (elektron) qalamdan
foydalanib kompyuterga yaqinlashmasdan turib, sichqoncha yordamisiz uni 
boshqarish mumkin. Buning uchun shu tizimda mashg’ulot o’tkazuvchi bir marta
mashg’ulot o’tkazishi kifoya. Dastur o’qituvchining ovozini va doskadagi 
yozuvlarni shu ketma-ketlikda xotiradi saqlab qoladi.

20
Chet tili muallimining kasbiy tayyorgarligi tizimida uning metodik omilkorligi 

alohida o’rin tutadi Metodik tayorgarlik bo’lajak muallimning kasbiy pedagogik

tayorgarligida yakuniy bosqich sanaladi Chet tili muallimi bo’lishni niyat qilgan 
talabaning kasbiy faolyati uchun ikkita o’zaro bog’liq kasbiy malaka zarur bo’ladi
a) chet tilidagi nutqiy faolyat turlarida kimmunikativ malakaning; 
b)muayyan sharoitda ushbu nutqiy faolyat turlarini o’rgata olish malakasining
shakllanganligi. Malakalarning ikkinchi toifasini hosil qilishda o’quv rejasidagi 
barcha fanlar ishtirok etadi, binobarin oliy ta’limning boshidan ohirigacha hamma
o’quv predmetlarini o’rganish mazmuni bo’lajak muallimning metodik 
tayyorgarlik
tizimini 
yaratilishini
kafolatlaydi. 
Muallimning
zamonaviy 
tayyorgarligi nafaqat davr talabiga, shuningdek fan texnika taraqqyoti bilan
hamohang bo’ladigan istiqboldagi ta’limga ham mos kelishi darkor Ilmiy 
izlanishlar natijalariga binoan ta’lim samarasiga o’quv dasturlari va darsliklar
sifatidan ko’ra muallim tayyorgarligi darajasi ko’proq ta’sir o’tkazadi. So’ngi 
yillarda o’tkazilgan ilmiy-nazariy anjumanlarda chet tili muallimiga bog’liq
metodik tayorgarlikning takomillashtrish zaruryati alohida ahamyat kasb etmoqda. 
Talabalarni guruhlarga bo’lib ularga videolavhadan turli qismlarni rasmli
qotirilgan holatlarda tavsiya etiladi. Guruhlar o’z rasmli lavhalaridan rasm 
qahramonlari yoki manzara xaqida o’zlari tasavvuriga tayangan holatda qisqa vaqt
ichida hikoyalar tuza boshlaydilar. Bunda har bir guruh azosi qatnashmog’i shart 
va ularning fikrlari bir–birlari bilan bog’liq bo’lmogi kerak. Guruhlarning
hikoyalari tayyor bo’lgandan so’ng xar bir guruh o’z hikoyasini taqdim qilishi 
kerak va har bir guruh a’zosi bu taqdimotda o’zi tuzgan gapni o’zi shaxsan aytishi
kerak. Bu usulda ishlash talabalarni jamoa bo’lib, guruh bilan ishlashga o’rgatadi 
va ayni chog’da har bir talabani ishtirokini taminlaydi. Bu boshqa talabalarni
fikrlarini berib, o’zi passiv holatda chetda turushiga yo’l qo’yilmaydi. 
Talabalarning faollashuvi chet tili o’qitishda juda muhimdir. Guruhlar o’z
g’oyalarini olib chiqqanlaridan so’ng video lavhaning to’liq holati taqdim etiladi 

21
va talabalar o’zlarini qanchalar mavzuga yaqin kelgani yoki yo’qligini tahlil 

qiladilar.[11.55.]

Chet tili o’qitishda bu va bunga o’xshagan juda ko’p misollarni keltirib o’tishimiz 
mumkin. Oddiy rasmlarni qo’lma-qo’l tarqatgandan ko’ra dars davomida
videolavhadan foydalanish o’z maqsadlarimizga erishishda intensiv yordam beradi 
va ta’sir darajasi ham samaraliroqdir.
Bir vaqtning o’zida turli bilim saviyasiga ega bo’lgan talabalarga tayyor testlar 
berilishi, yangi mavzuni tushuntrishda dars sifatini fotosuratlar, kliplar
kinolavhalar, videolavhalar orqali oshirish, masalan, o’quvchilar kitob matnidan 
turli xorijiy davlatlar haqida oddiy ma’lumot olibgina qolmay, shu davlatlarga
virtual sayohat, chet davlatlarning anana va urf-odatlari haqida videolavhalar, 
qo’shiqlar kliplar tomosha qlishlari mumkin. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun
yaratilgan o’quv adabyotlarni Axborot kommunikatsiya texnologiyaning dasturiy 
vositalari asosida dars jarayonini tashkil qilish berilayotgan o’quv materyallarini
oson va qulay o’zlashtrish uchun imkoniyat yaratadi. Birinchidan, o’quvchilar 
multimediyali elektron darsliklardan ta’lim muassasalarida bilim olish bilan bir
qatorda ulardan mustaqil ravishda uyda, masofadan turib ham foydalanish 
imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bunday imkoniyatning yaratilishi ingliz tilini
o’rganishda dars jarayonini jonli tarzda tashkil qilish, yangi mavzularni 
o’zlashtirishni jadallashtiradi va bilim, malaka hamda ko’nikma hosil qilish
bosqichlarini to’la qamrab oladi.
Til o’rgatishda quyidagi kompyuter dasturlarini qo’llash mumkin:
1. Taqdimot texnologiyasi, ya’ni mashg’ulotni ko’rgazma sifatida o’tkazish, 
darsda kompyuterdan foydalanishning eng oson usulidir. Buning uchun
o’qituvchiga birgina kompyuter va multimedia proektori kerak bo’ladi. MS Power 
Point dasturi yordamida o’tilajak dars uchun kompyuterda o’qituvchining o’zi
slaydlar yaratadi va ko’rgazmalar paketini tayyorlaydi. Elektron nusxa – bu o’zbek 
tili fani bo’yicha mavjud bo’lgan muayyan darslikning kompyuterdagi elektron

22
versiyasi (nusxasi) bo’lib, unda multimedia vositalaridan faqat ovoz va matn 

qatnashadi.

2. Elektron multimedia darsligi– aynan kompyuter vositasida o’quv kursini yoki 
uning bitta katta bo’limini o’qituvchi yordamida yoki mustaqil o’zlashtirishni
ta’minlovchi dasturiy-metodik kompleks.
3. Elektron ensiklopediya– kuchli qidiruv tizimiga ega bo’lgan ma’lum
yo’nalishdagi illyustrasiyali maqolalar, elektron xaritalar, fotosuratlar, giperhavola 
(gipermurojaat)lar, audio va videoizohlar, xronologik ro’yxat, foydalanilgan va
tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati va hokazolardan iborat bo’lgan katta 
hajmdagi elektron dastur.
4. Elektron lug’at– odatdagi lug’atlar asosida tuzilgan, multimedia vositalar bilan 
boyitilgan dastur. Elektron lug’at turli yo’nalishda tuzilishi mumkin, undan
talabaning so’z boyligini oshirish, tarjima qilishda foydalaniladi.
5. O’rgatuvchi audiodasturlar, elektron lingafon kurslari umuman ikkinchi tilni
o’rganuvchilar uchun nihoyatda samarali ta’lim texnologiyalaridir. To’g’ri 
talaffuzni o’rgatuvchi kompyuter dasturlarida animatsiya yordamida tovushning
artikulyatsiya o’rni, usuli ko’rsatiladi, etalon nutq eshittiriladi, talabaning o’z 
talaffuzi yozib kiritiladi, so’ngra u adabiy til me’yori bilan taqqoslanadi. Bundan
tashqari, audiodasturlar qatoriga “Karaoke” tizimini kiritish mumkin. Undan 
hordiq chiqarishda yoki biror tadbirni o’tkazishda foydalanish juda qulaydir.
6. Universal test dasturi muayyan fanning biror yirik bo’limi bo’yicha test 
topshiriqlari va reyting tizimidan iborat bo’lgan kompyuter dasturidir. Uning
qulayligi shundaki, birgina dasturiy ta’minot asosida turli xil test sinovlarini 
o’tkazish, ya’ni faqat matnni o’zgartirib, dasturni har xil mavzularda qo’llash
mumkin.
7. Elektron virtual kutubxona–multimedia xonasining keng imkoniyatlaridan yana
biri, elektron nusxa yoki elektron multimedia darsliklari mujassamlangan, 
tarmoqqa ulangan kutubxona.
8. Masofaviy ta’lim– bu masofadan Internet tarmog’i orqali o’qitish usuli

23
bo’lib, uning asosida respublikamizda ma’lum sohalar bo’yicha test-tajribalar 

o’tkazilmoqda. [15.93.]

24