III BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI QO‘SHMA SO‘ZLARNING DERIVATSIYASINI TAHLIL QILISHDAGI KOGNITIV YONDASHUVI
3.1 Ingliz va o‘zbek tillaridagi qo‘shma so‘zlarning kelib chiqishining izoh lovchi ideallashgan kognitiv modellari.
Qo‘shma so‘zlar murakkablik moyiligi tufayli yaratilishi kerak bo‘lgan eng yuqori yaqinlikka ega bo ‘lgan turli so‘zlardir. Qo‘shma so‘z tarkibidagi bir juft morfema har qanday his –tuyg’u yoki fikrni ifodalashi mumkin. Shunday qilib, qo‘shma so‘zlar ko‘p jihatIdan tilni qaysidir tomondan o‘rganishni o‘z ichiga oladi.
Xomsky ( 2014:15) o‘z ishida shunday taklif qildi: “ Grammatikaning sintaktik komponenti har bir jumla uchun chuqur belgilanishi kerak. Uning semantic talqinini belgilovchi struktura va sirt tuzilishi uning fonetik talqinini belgilaydi.” Shunday qilib, Xomskiy ning tavsifini ko‘ra, qo‘shma so‘zlarning tasnifiga Ideallashgan Kognitiv Modellash (IKM) uchun “Transformatsion generative grammatika “ ( asos bo ‘lsa, qo‘shma so‘zlarning kengroq tasnifi metodologiyada tushuntiriladi.
Qo‘shma so‘zlar – Transformatsion generativ grammatika (TGG) asosidagi tadqiqot.
TGG tilshunoslikni o‘rganishda generative grammatika nazariyasining bir qismidir. TGG kichik jumlalardek bo‘lgan qo‘shma so‘zlar o‘rganiladi. Masalan
“ grief –striken” ( qayg’uga botgan ) bu qo‘shma so‘zning ma’ nosi quyidagicha talqin qilinishi mumkin:
Kimdir xafa;
Birovning yuragiga fojia tushdi ;
Kimdir sodir bo ‘lgan voqeadan norozi;
TGG grammatikani aynan shu qo ‘shma so ‘zlarni hosil qiluvchi qoidalar tizimi deb hisoblaydi. Xomskiy grammatika ishongan qayta –qayta Grammatik jihatdan to ‘g ‘ri jumlalarni yaratishga imkon beruvchi rekursiv qidalarni ko ‘rib chiqqan. U buni shunday tushuntiradi: “Transformatsion grammatika – bu faqat yaxshi shakllangan yoki hosil qiluvchi qurilma. Tilni Grammatik jihatdan to‘g’ri jumlalar va qoidalar yaratishda ona tilida so‘zlashuvchining ongida yoki miyasida mavjud tamoyillar hisobga olmoq kerak.”30 Mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi so ‘zlar o‘zgarishi yoki mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi qo‘shma so‘z hosil bo ‘lishi mumkin. Misol uchun, mavjud so‘z fear mongering, hate mongering, care mongering, trustworthy ( ishonchli ) , newsworthy (yangilik), buzzworthy ( shovqinli ) kabi qo‘shma so‘zlarning yasalishiga olib kelgan. Qo‘shma so‘zlar aqliy operatsiyalar orqali yasaladi ya’ni qo‘shma so ‘zlarning ma’nosi bosh so‘z orqali anglash uchun davom etadigan psixik jarayondir. Masalan:
Hair cut
Wheel chair
Ushbu ikki qo ‘shma so‘zni taqqoslaganda, birinchi so‘zda kuzatamiz:
Qo ‘shma so‘zlar tarkibida bo ‘lishi kerak bo ‘lgan ikkita morfema mavjud;
Bosh so‘z chap tomonda, ( s- struktura)
Qo‘shma so‘zning ma’nosi bosh so‘z bilan belgilanadi. Shuning uchun, (kesilishi kerak bo ‘lgan soch ) ma’nosini bildiradi.
Ikkinchi so ‘zda quyidagilarni kuzatamiz.
Ikki morfema mavjud;
Bosh so‘z ong tomonda;(d- struktura)
Bosh qo‘shma so‘zning ma’nosini belgilaydi. Shuning uchun , ( g’ildiraklari bo‘lgan stul ) ma’nosini bildiradi.
Xomskiy bu borada shunday ta’kidlaydi:” Ko‘pincha chuqur tuzilmalarda juda mavhumlik mavjud va (-d tuzilma) qo‘shma so‘zlarni ishlab chiqishda va jumlalarni talqin qilishda muhim rol o‘ynaydi.Inson gap tarkibidagi qo‘shma so‘zlarni tushunish va sezishga harakat qiladi. Mana shu mulk haqida bizning xulosalarimiz aqliy jarayonga asoslanadi. Qo‘shma so‘zlarni sezgi ishtiroki darajasiga qarab tasniflash uchun, Ideallashtirilgan kognitiv model (ICM) foydalidir.
|
