FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. N.G‘oyibov. Notiqlik san’ati. Toshkent-2012
2. A.Ortiqov. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. Toshkent-2002
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
935
YILLIK TAYYORGARLIK MASHG’ULOTLARINING SAMARADORLIGI
Ismoilova Zuhra Hamid qizi
Shavkatova Bahriniso Shavkat qizi
UrDU Jismoniy madaniyat talabalari
Annototsiya: Yillik tayyorgarlik samaradorligi asosan mashg’ulot jarayonining tashkil
qilinishiga bog’liq. Har bir yillik mashg’ulot uchta tsikldan iborat bo’ladi. Har bir tsiklning
o’ziga qo’yilgan vazifalari bor. Qo’yilgan vazifalarni samarali hal qilish mashg’ulot
jarayonining tuzilishiga bog’liq.
Kalit so’zlar: Tskil, mashg’ulot, davr, jismoniy tayyorgarlik, mashq.
Annotation: The effectiveness of annual training mainly depends on the organization
of the training process. Each annual training consists of three cycles. Each cycle has its own
tasks. The effective solution of the assigned tasks depends on the structure of the training
process.
Key words: Tskil, training, period, physical training, exercise.
ASOSIY QISM
Mashg‘ulot jarayonini yil davomida tashkil qilish tamoyili mashg‘ulotlar
samaradorligini oshirish va yuksak sport natijalariga erishishning hal qiluvchi shartlaridan
biri. Yil davomidagi tayyorgarlik–bu sportchi mashg‘ulotlarni 12 oy mobaynida muntazam,
turli rejalashtirish variantlari asosida o‘tkazadi va bundan bir necha oy yoki haftani
tiklanishi uchun ajratadi. Yil davomidagi mashg‘ulotni rejalashtirish uchun davrlashtirish,
ya’ni sikllar, davrlar va bosqichlarga bo‘lishdan foydalaniladi. Ularning nisbati va
davomiyligi quyidagi omillar bilan belgilanadi: muayyan taqvimiy musobaqalarda ishtirok
etish zarurati, yengil atletika turining o‘ziga xos xususiyatlari, sportchining tayyorlanganligi
darajasi, sport formasining rivojlanishi xossalari. Hozirgi vaqtda, yengil atletikada yil
davomidagi mashg‘ulotni tashkil etishning uchta asosiy varianti mavjud. Birinchi variantda
yil bitta katta mashg‘ulot siklini (makrotsikl) tashkil etib, uch davrga bo‘linadi: tayyorgarlik,
musobaqalashuv va o‘tish davrlari.
Tayyorgarlik davri 6 oyga yaqin davom etib (noyabr-aprel), o‘z navbatida uch
bosqichga taqsimlanadi: kuzgi-qishqi tayyorgarlik – 3 oy (noyabr-yanvar); qishqi
musobaqalashuv – 1 oy (fevral), bahorgi tayyorgarlik – 2 oy (mart-aprel).
Musobaqalashuv davri 5 oy davom etib, ikki bosqichdan iborat bo‘ladi: ertangi
musobaqalar – 1 oy (may) va asosiy musobaqalar – 4 oy (iyun-sentyabr).
O‘tish davri, odatda, 3-4 hafta davom etib, oktyabr oyiga to‘g‘ri keladi.
Birinchi variant boshlovchi yengil atletikachilar, kichik razryadli sportchilar,
shuningdek, qishda musobaqalashish imkoniga ega bo‘lmagan yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan
uzoq va o‘ta uzoq masofalarga yuguruvchilar, tez yurarlar va uloqtiruvchilar tayyorgarligi
uchun mo‘ljallangan. Yengil atletika sohasidagi mutaxassislarning tadqiqotlari va
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
936
tajribalariga tayangan holda 1-variant asosida turli malaka va ixtisoslikka ega bo‘lgan yengil
atletikachilar mashg‘ulotlari davrlari bo‘yicha mashg‘ulotlarning umumiy vaqtiga nisbatan
umumiy (UJT) va maxsus (MJT), shuningdek, texnik tayyorgarliklarning quyidagi taxminiy
foiz hisobini tavsiya etish mumkin (4-jadval). Ikkinchi variantda yil ikkilantirilgan: kuzgi-
qishki (5 oyga yaqin, ya’ni 15 oktyabrdan 14 martgacha) va bahorgi-yozgi (6 oy 15 martdan
14 sentyabrgacha) sikl, shuningdek, o‘tish (3-4 hafta – 15 sentyabrdan 14 oktyabrgacha)
davridan iborat bo‘ladi. O‘z navbatida, kuzgi-qishki sikl kuzgi-qishki tayyorgarlik (15-
oktyabr-30 noyabr) va maxsus tayyorgarlik (1 dekabr-31 yanvar) bosqichlariga bo‘linadi. Bu
siklga musobaqa davri ham (1 fevral-14 mart) kiradi. Bahorgi-yozgi sikl bahorgi tayyorgarlik
(15 mart-14 aprel) va maxsus tayyorgarlik (15 aprel-31 may) bosqichlari, shuningdek,
yaqinlashtiruvchi (1-30 iyun) va asosiy musobaqalar (1 iyul-14 sentyabr) davrlarini o‘z ichiga
oladi. Bu variant faqat yozda emas, qishki davrda ham musobaqalashish imkoniyatiga ega
bo‘lgan yengil atletikachilarni tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Uning ahamiyati shundaki,
yilning ko‘pdan-ko‘p musobaqalarida ishtirok etish yengil atletikachilar tayyorgarligini
yaxshilaydi, hamda o‘quv-mashq jarayonining yanada sifatli va muntazam nazorat
qilinishini ta’minlaydi. Musobaqalar taqvimini ikki siklli qilib tuzish murabbiydan
sportchilarning sport formasini boshqarish, tayyorgarlikning vosita va usullarini tanlash,
ularni turli variantlarda qo‘llash borasida katta mahorat talab qiladi, ayni paytda
sportchining ahvolini, ish qobiliyatini joriy nazorat qilish bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
O‘zi uchun chegaraviy hisoblangan natijalarga erishgan hamda optimal imkoniyatlar
yosh zonasidan oshib o‘tgan sportchilar uchun yil davomidagi mashg‘ulotlarni tashkil
etishning uchinchi varianti qabul qilinishi mumkin va u har biri 3-4 oy davom etadigan bir
necha (4 tagacha) qisqa sikllardan iborat bo‘ladi. Bu variantning xususiyati sportchining yil
davomida ko‘p musobaqalarda ishtirok etishi, ular orasida qo‘llab-quvvatlovchi (ba’zan
rivojlantiruvchi) mashg‘ulotlar va faol dam olish bilan shug‘ullanishi hisoblanib, asosiy
o‘ziga xos jihati – yil mobaynida mashg‘ulot hamda musobaqa yuklamalarining
to‘lqinsimon o‘zgarishidir. Tezlik-kuch bilan bog‘liq turlarda ixtisoslashayotgan barcha
yengil atletikachilar uchun uchinchi variant eng maqbul hisoblanadi. Yuqori malakali
uloqtiruvchilar bilan o‘tkazilgan tadqiqotlarga asoslangan holda olimpiada chempioni A.
Bondarchuk o‘quv-mashq jarayonini uch davrga bo‘lishni taklif qiladi:
1) Sportchining shug‘ullanganlik darajasini oshirish davri, ikki oygacha davom
etadigan va texnik mahoratni takomillashtirish bilan birgalikda sportchining tezlik-kuch
imkoniyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bu muddatni “tarbiyalash davri” deb atash
mumkin;
2) Sportchining shug‘ullanganligi darajasini saqlab turish davri 1 oydan 3 oygacha
davom etib, uning vazifasi – jismoniy konditsiyaning erishilgan darajasini barqarorlashtirish
va texnikani yanada takomillashtirishni davom ettirish;
3) Sportchining shug‘ullanganlik darajasidagi pasayish davri – 1 oygacha davom
etadigan hamda maqsadi sarflangan kuch-quvvatni tiklashdan iborat bo‘lgan bu vaqt “dam
olish (faol va passiv) davri” deb ataladi. Sanab o‘tilgan davrlarning birortasida tezlik-kuch
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
937
sifatlarini rivojlantirish uchun foydalaniladigan vosita va usullarni turli variantlarda
qo‘llashga, organizmning funksional imkoniyatlarini oshirish uchun muddatlarning
davomiyligiga, sportchida albatta kuzatiladigan jismoniy imkoniyatlarning qisqa muddatli
pasayishi hisobiga harakat qobiliyatlarining erishilgan darajasini tegishli vaqt oralig‘ida
saqlab turishga e’tiborni qaratish lozim. Sanab o‘tilgan omillar yil davomida va boshqa vaqt
oraliqlarida odamning motorikasi va psixikasiga maqsadli ta’sir ko‘rsatish natijasida uning
biologik holatida yuz beradigan qonuniy o‘zgarishlarni aks ettiradi. Yillik siklni tashkil
etishning har uchala variantida tayyorgarlik davri ikki bosqichdan iborat-umumtayyorgarlik
va maxsus tayyorgarlik. Sarflanadigan vaqt nuqtai nazaridan ular orasidagi nisbat 3:1
(boshlovchi sportchilar uchun) va 3:2 yoki 2:2 (malakali sportchilar uchun) ko‘rinishida
ifodalanishi mumkin. Tayyorgarlik davridagi asosiy vazifalar: umumiy va maxsus jismoniy
tayyorlanganlik darajasini yaxshilash; yengil atletikaning tanlangan turiga muvofiq
sportchining kuchi, tezkorligi, chidamliligi va boshqa jismoniy sifatlarini yanada
rivojlantirish; texnikani takomillashtirish va taktika elementlariga ishlov berish; axloqiy
hamda irodaviy sifatlarni yaxshilash; yengil atletikaning tanlangan turi nazariyasi va
usuliyati, shuningdek, gigiena, anatomiya, fiziologiya, sport tibbiyoti va b. sohasidagi
bilimlarni oshirish. Yengil atletikachilarning tayyorgarligi va ixtisosligidan kelib chiqib, bu
vazifalarni bajarishga har xil miqdordagi vaqt ajratiladi. Boshlovchi yengil atletikachilar
umumiy jismoniy tayyorgarlik va yengil atletika mashqlari texnikasiga oid elementlarni
egallashga ko‘p e’tibor qaratadilar. Bu davrda malakali sportchilar maxsus umumjismoniy
tayyorgarlik va o‘z turlari texnikasini takomillashtirishga ko‘p kuch beradilar. O‘rta va uzoq
masofalarga yuguruvchilar o‘z tayyorgarliklarida asosan musobaqa mashqlarini turli
shiddat hamda variantlarda qo‘llaydilar. Sakrovchi va uloqtiruvchilar bu davrda umumiy
tayyorlovchi va maxsus tayyorlovchi ta’sir ko‘rsatadigan vositalarga ko‘proq ahamiyat
beradilar. Barerchilar, sakrovchilar, uloqtiruvchilar va ko‘p kurashchilar yaxshi jismoniy
tayyorgarlikka ega bo‘lsalar, texnika ustida ko‘proq ishlashlari mumkin, jismoniy
tayyorgarligida muammolari bo‘lgan sportchilar esa bunga eng ko‘p diqqatlarini
qaratishlari lozim. Shu bilan birga, tayyorgarlik davrida, ayniqsa, yengil atletikaning texnik
turlarida maxsus yo‘nalishga panja orasidan qarash mumkin emas.
Musobaqa davri oldiga qo‘yiladigan maqsad shunday bo‘lishi kerak ma’suliyatli
musobaqalarning oldindan rejalashtirilgan muddatlarida eng yuqori sport natijalariga
erishish. Bu davrda musobaqalarning asosiy vazifalari: jismoniy va axloqiy-irodaviy sifatlarni
tanlangan sport turi talablariga mos ravishda yanada rivojlantirish; sport texnikasidagi
ko‘nikmalarni mustahkamlash; ishlab chiqilgan taktikani egallash va musobaqalashuv
tajribasini o‘zlashtirish; nazariy bilimlar darajasini oshirish; tarbiyaviy vazifalarni hal etish.
Bu davrda, sport formasini saqlagan holda, shug‘ullanganlik darajasini ko‘tarish yordamida
yuqori natijalarga, rekord ko‘rsatkichlarga erishish (sportchilarning imkon bo‘lsa har bir
haftaning oxirida musobaqalar, prikidkalar, tekshiruvlarda muntazam ishtirok etishi
hisobiga). Musobaqa davrining birinchi bosqichida yengil atletikachilar ko‘p
shug‘ullanishlari,
musobaqalarda
ishtirok
etishdan
qo‘rqmasliklari
kerak.
Bu
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
938
musobaqalarning maqsadi-sportchining tayyorgarligini tekshirish, zaif jihatlarni aniqlab,
ularni tuzatish yo‘llarini belgilashdan iborat. Bu bosqichda musobaqalarda ishtirok etish
mashg‘ulotlarda jiddiy o‘zgarishlarning yuz berishiga sabab bo‘lmasligi kerak; eng avvalo
yuklamalar pasaytirilmasligi lozim, imkoniyatlarni tekshirib olish, shug‘ullanganlik darajasini
oshirish, mashg‘ulot jarayoni samaradorligini baholash, yangi sharoitlarga ko‘nikish zarur.
Odatda, dastlabki musobaqalardan keyinoq mashg‘ulot jarayoniga tuzatishlar kiritish va
keyingi musobaqalarga yaxshiroq tayyorlanish imkonini beradigan xulosalar chiqarib olish
mumkin. Musobaqa davrining ikkinchi davrida mashg‘ulot asosiy maqsadga bo‘ysundiriladi
– bu eng Yuqori natijalarga erishish. Bu vaqtda mashg‘ulotlar hajmini kamaytirish, lekin
ularning shiddati, murakkabligini oshirish shart. Bu bosqichda sportchi oliy sport formasi
holatiga kirib, maksimal va barqaror natijalar ko‘rsatishi kerak. Mashg‘ulotlar shiddatini
asta-sekin oshirib borish va ayni paytda, yuklamalar hajmini qisqartirish, mashg‘ulotlarni
turli variantlarda o‘tkazish, musobaqalar miqdorining optimal bo‘lishiga erishish-sportda
yirik muvaffaqiyatlarga erishishning muhim shartidir. Musobaqalar davrida mashg‘ulotning
vosita va usullari boshqa davrlardagidek rang-barang emas. Bu vaqtda yengil atletikaning
tanlangan turiga xos mashqlar va maxsus tayyorgarlik vositalaridan foydalaniladi.
Umuman, musobaqa davrida mashg‘ulot va musobaqa yuklamasi, uning hajmi va
shiddati, murakkabligi zo‘riqtirish xususiyati to‘lqinsimon shaklda o‘zgarib, jiddiy
tebranishlarga ega bo‘ladi. Mas’uliyatli musobaqalar yaqinlashgani sayin umumiy yuklama
kamaytiriladi, biroq mashg‘ulotlar shiddati yengil atletikaning turiga qarab har xil tarzda
o‘zgartiriladi. O‘tish davri jadal musobaqalar mavsumidan so‘ng sportchining maqsadi yangi
katta sikldagi mashg‘ulotlarning boshlanishiga sportchini to‘la dam olgan, sog‘lom, o‘z
jismoniy sifatlarini pasaytirmagan, texnik ko‘nikmalarini yo‘qotmagan holda etkazib olib
kelishdan iborat. Bu davrda, o‘z navbatida, jismoniy tayyorlanganlikning erishilgan
darajasini saqlab turish juda muhim. Yengil atletika turlariga xos xususiyatlarni ham
hisobga olish zarur. O‘tish davrida yuguruvchi va tezyurarlar o‘z ixtisoslik turlaridan
foydalanib, yuklamalarni pasaytiradilar, sprinterlar, barerchilar, sakrovchi va uloqtiruvchilar
boshqa sport turlariga xos mashqlardan foydalanadi (ayniqsa, yuqori malakali sportchilar),
ular mashg‘ulotlariga o‘z sport turlarini kiritmasliklari mumkin. Barcha hollarda mas’uliyatli
musobaqadan keyin qisqa muddatli dam beriladi. Agar yil davomida ikki yoki undan ortiq
makrotsikldan foydalanilsa, birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi makrotsikllar orasida
o‘tish davri bo‘lmasligi mumkin, lekin bir necha kunlik (mikrotsikl) dam olish ta’tili zarur,
yaxshisi, u faol o‘tkazilishi kerak. Bunday mikrotsikllar ikkilantirilgan yoki sikli juftlik
mikrotsikllar deb ataladi. Har bir mikrosilklarni sportchilar Yoshi, jinsi, tayyorgarlik
darajasiga qarab rejalashtiradilar.
Xulosa. Ishlab chiqilgan amaldagi dastur bo‘yicha o‘tkazilgan pedagogik tahlillardan
shu narsa ayyon bo‘ldiki, ko‘proq mashg‘ulot jarayonlarida qisqa bo‘lgan bo‘linmalarni
bo‘laklab o‘tish usulida takroriy yugurishlar orqali bajarishga va tezkorlikni rivojlanishga
e’tibor qaratishadi. Bu esa, sportchilarni tezkorligini ma’lum muddat rivojlantiriladi, ammo
keyinchalik sport natijasini bir joyda qotib qolishiga olib kelishi ham mumkin. Shuning
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
939
uchun mashg‘ulotlarida haftada bir yoki ikki marta kross yugurishlar tayyorgarlik davrlarida
qo‘llanilsa maxsus tayyorgarlik davrida og‘irlashtirilgan jismlardan shtanga va har xil
sakrash mashqlari va dam olish oraliqli usullarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
| 