179
12. Sulfidli rux boyitmasini kuydirish amaliyoti qanday amalga oshiriladi?
13. Ruxni tanlab eritish jarayoniga qaysi omillar ta‘sir ko‗rsatadi?
7. QORA METALLARNI ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYALARI
Qora metallar, umuman po‗latning xalq xo‗jaligida ahamiyati juda ham katta.
Xalq xo‗jaligida qora metall ishlatilmaydigan soha topilmaydi. Har qanday
davlatni iqtisodiy qudrati darajasini birinchi o‗rinda eritib olinadigan po‗lat
miqdori bilan aniqlanadi. Po‗latsiz
konchilik, neft va gaz tarmoqlari,
mashinasozlik, transport, hatto qishloq xo‗jaligi ham rivojlanmaydi.
Temir qadimgi Misrda ma‘lum bo‗lgan edi. U yerda temirni sof holatda
(meteorit temiri) topishgan va uni oltin bilan teng hisoblashgan.
Temirni
ma‘dandan ochiq usulda ajratib olish shu soha sanoatini tezlik bilan rivojlanishiga
sabab bo‗ldi. Bu insoniyatni rivojlanishigi juda katta hissa qo‗shdi. Ushbu usul
xom havo bilan purkash deb nomlandi. Chunki bu yerda oddiy qizdirilmagan havo
ishlatilgan. Ushbu jarayonning mohiyati shundaki toshdan qilingan gornga pista
ko‗mir
va temir rudasi joylashtirilib, gornning tagidan yonish uchun kerakli
bo‗lgan havo yuboriladi. Yonganda hosil bo‗lgan SO gazi (uglerod oksidi) temirni
tiklaydi. Yonib bo‗lgan ma‘danni bolg‗a bilan pachoqlab, shlakdan tozalashgan.
Bunday havo bilan tozalangan temir bir xilda emas edi. Vaqt o‗tgan sari ushbu usul
takomillashib, birmuncha yuqori haroratda kuydirilgandan so‗ng, temir ma‘dani
suyuq cho‗yan ga aylana boshladi.
XIX asrgacha po‗lat juda
ham qimmat metall hisoblanardi, chunki po‗lat
ajratib olish uchun ko‗p miqdorda pista ko‗mir ishlatilar edi. Bu metallurgik
zavodlar atrofidagi o‗rmonlarning to‗liq yo‗q bo‗lib ketishiga olib keldi. Bu
muammoni yechish maqsadida Puding jarayoni kashf etildi. Puding jarayonida
toshko‗mir koksi ishlatilib cho‗yandan xamir ko‗rinishidagi temir olina boshlandi.
Pechning osti temir okalinasi va shlakdan tayyorlanar edi.
Lekin bu jarayon ham
keng tarqalmadi.
1864-yilda Fransuz muhandisi Pyer Marten suyuq po‗latni alangali pechda
olishni ishlab chiqdi. Marten jarayonida issiqni boshqarish,
metalldan oltingugurt
180
va fosforni ajratib olish, ko‗p miqdordagi temir-tersakni qayta ishlash imkoniyati
bor. Bu jarayon butun dunyoda keng tarqalgan.
Marten jarayoni bilan birgalikda birinchi elektr po‗lat quyish pechlari paydo
bo‗ldi. Bunday pechlarda murakkab, yuqori legirlangan po‗latni eritish mumkin.
Birinchi marotaba 1952-yilda Avstraliyada va 1957-yilda Dnepropetrovskda
muhandis Mozgov N.I. taklifi bilan kislorod-konverter jarayoni joriy qilindi.
XX
asrda rangli metallar, ayniqsa alyuminiy va mis ishlab chiqarish bir
necha marotaba ko‗tarildi. Lekin qora metall ishlab chiqarish dunyo ishlab
chiqarishida o‗zgarmay qolaverdi.
Po‗lat quyishning qo‗shimcha omillari kimyo sanoati, mashinasozlik, neft va
gaz tarmoqlari va boshqa sanoatlar masshtabining kengayishini rivojlantirdi.
Po‗latning boshqa metallar bilan qotishmasi yangi
konstruksion materiallarni
ishlab chiqarishning ilmiy texnologiyalarini rivojlanishiga olib keldi. Ayniqsa,
po‗latning zanglamaydigan turlarini ishlab chiqarish tez sur‘atlarda ko‗tarildi.
Po‗latni sanoat ahamiyatiga ega bo‗lgan miqdorda olish usullari
po„lat
