181
Po‗lat
yuqori
haroratda
plastik
holatda
bo‗ladi.
Qizdirilganda
bolg‗alanuvchan, prokatlanuvchan bo‗ladi. Cho‗yan
bunday xususiyatlarga ega
emas. Hozirgi kunda 1,2% dan yuqori bo‗lmagan uglerodli po‗lat, 3,5
4,5%
uglerodli cho‗yan quyiladi.
Zamonoviy metallurgik texnologiyaning rivojlanish, erituvchi agregatdan
yordamchi agregat yoki maxsus jihozlangan kovsh yordamida yuqori sifatli metall
olish bilan xarakterlanadi. Erituvchi dastgohlarning roli
asosan aniq bir tarkib va
haroratdagi suyuq yarim mahsulot olishdadir. So‗nggi vaqtlarda yirik konverter,
marten yoki elektryoyli pechlarida sifatli po‗lat olish texnologiyasini sezilarli farqi
aniqlanmoqda, ayniqsa agar ushbu agregatlarda qo‗shimchalarning oksidlanishi
vannani kislorod bilan purkash orqali amalga oshirilsa.
Turli rivojlangan mamlakatlardagi ba‘zi zavodlarda suyuq po‗latning sifatini
oshirish maqsadida agregetlar konstruksiyasining yangi variantlari yaratilmoqda.
yangi jarayonlar va amaldagi jarayonlarning turli xillari paydo bo‗lmoqda. Ammo,
sifatli po‗lat ishlab chiqarish texnologiyasining umumiy prinsipi yagonadir.
Turli usullar bilan quyilayotgan po‗latlar orasidagi farq o‗zgarib turadi.
Hozirgi vaqtda quyidagi asosiy usullar mavjud: kislorod-konverterli (50% dan
yuqori), elektr po‗lat quyuvchi (taxminan 20%) va marten pechlari (
30%dan
kam).
Hozirgi vaqtda, po‗latni metallurgik ishlab chiqarish sxemasi ikki bosqichda
amalga oshiriladi.
● temirni ma‘dan yoki boyitmadan domna
pechlarida tiklanishi;
● po‗lat quyish agregatlarida C, Si, Mn, P ni oksidlash, oltingugurtdan
tozalash, ya‘ni Cho‗yan dan kerakli tarkibda po‗lat olish.
Hozirgi vaqtda temirni rudadan bevosita
olish texnologiyasi keng
tarqalmoqda. To‗g‗ridan-to‗g‗ri tiklash qurilmalari asosan quyidagi holatlarda
quriladi:
1) zarurat bo‗lganda keraksiz qo‗shimchalardan holi bo‗lgan shixta olish va
undan juda yuqori sifatli po‗lat eritish;
182
2) zarurat bo‗lganda yiriklashtirish qiyin bo‗lgan chang ko‗rinishidagi temir
rudalarini va ishlab chiqarish chiqindilari (kaloshnik changi, changni ushlab
qoluvchi qurilmalar yordamida yig‗ilgan chang va boshqalar) qayta ishlash;
3) kichik ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‗lgan
domna sexlarini qurish
iqtisodiy jihatdan rentabel bo‗lmaganligi uchun uncha katta bo‗lmagan zavodlar
(minizavodlar) qurilishida. Bunday tarkibdagi minizavodlar tarkibiga :
to‗g‗ridan-to‗g‗ri tiklash qurilmasi, bir-ikkita po‗lat quyish agregati (odatda
Yoyli elektropechlar), tayyor mahsulotni uzluksiz quyish mashinasi. Bunday
zavodlarning ishlab chiqarish unumdorligi odatda yiliga 150-250
tonnani
tashkil qiladi.
Agar Toshkent viloyati Piskent tumani Bekobod shahrida bunday
elektropechlarni ishlayotganini va Toshkent viloyatining Parkent tumanida
temir ruda zaxiralari topilganligini hisobga olsak, ushbu ko‗rinishdagi sxema
ayniqsa bizning respublikamiz uchun juda aktualdir.
4) Yuqori metallashgan mahsulot kukunidan foydalanib to‗g‗ridan to‗g‗ri
detal va tayyor buyumlar olish.
Hozirgi vaqtda dunyoda eritilayotgan po‗latning faqatgina 5%
ga yaqini
to‗g‗ridan-to‗g‗ri tiklovchi uskunalarda olinmoqda. Po‗latning asosiy qismi
an‘anaviy usullarda eritilishi qachongacha davom etishi haqidagi savolni
yechishda, uzluksiz harakatlanuvchi po‗lat eritish agregatlarini (SAND-
сталеплавильный агрегат непрерывного действия,
UXPEA- uzluksiz
harakatlanuvchi po‗lat eritish agregati) yaratishni, hamda, hozirgi vaqtda
foydalanilayotgan yuqori samarador, qudratli agregatlarni inobatga olish kerak:
a) hajmi 4-5 ming m
2
bo‗lgan domna pechlari;
b) hajmi 300-350 tonna bo‗lgan konverterlar;
v) hajmi 250-300 va undan yuqori bo‗lgan yoyli elektrpechlar.
