|
Aylana bo‘ylab harakatlanayotgan jismning burchak tezligi vaqt davo- mida o‘zgarib turadigan harakat
|
| bet | 5/76 | | Sana | 21.06.2022 | | Hajmi | 1.79 Mb. | | #24107 |
Bog'liq fizika 10 uzb 15, I.ch.m.t prezentatsiya, BIZNES VA TADBIRKORLIK BO\'YICHA TUSHUNCHA , Elektron tijorat test hemisga (5), Axborot xavfsizligi fanidan test topshiriqlari №1. Fan bobi – 1;, Iqtisodiy tahlil darslik, 8-sinf 4-chorak, 08-PV compressed, 3-ish, zuhra malika, ijtimoiy-tarmoqdagi-tuzoqlarning-yoshlar-ma-naviyatiga-ta-siri, 4-топширик, 7-mavzu buxgalter, 4-mavzu Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotishni hisobga olish va tahlilAylana bo‘ylab harakatlanayotgan jismning burchak tezligi vaqt davo- mida o‘zgarib turadigan harakat o‘zgaruvchan aylanma harakat deyiladi. O‘zgaruvchan aylanma harakatlar orasida burchak tezligi ixtiyoriy teng vaqt oralig‘ida teng miqdorda o‘zgarib turadigan harakatlar ham uchraydi. Masalan, bekatga yaqinlashayotgan yoki undan uzoqlashayotgan avtobusning g‘ildiragi tekis o‘zgaruvchan aylanma harakat qiladi. Bunday harakatlarda burchak tezlikning o‘zgarish jadalligi burchak tezlanish deb ataluvchi fizik kattalik bilan tavsiflanadi.
Burchak tezlik o‘zgarishining shu o‘zgarish uchun ketgan vaqtga
nisbati bilan o‘lchanadigan kattalikka burchak tezlanish deyiladi.
(1.12)
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatning burchak tezlanishi vaqt davomida o‘zgarmaydi, chunki uning burchak tezligi ham teng vaqt oraliq- larida teng miqdorga o‘zgaradi. Agar harakatlanayotgan moddiy nuqtaning
boshlang‘ich burchak tezligi w0, At vaqt o‘tgandan keyingi burchak tezligi o) bo‘lsa, burchak tezligining o‘zgarishi Ao)=o) - w0 bo‘ladi. U holda (1.12) tenglama quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
(1.13)
Bundan burchak tezlanishining birligi [ c ] = — kelib chiqadi. (1.13) ifodadan ixtiyoriy vaqtdagi burchak tezlikni aniqlash formulasi kelib chiqadi:
(1.14)
w = w0 + 8At.
Burchak tezlik harakat davomida bir tekisda ortib borsa, aylanma harakat tekis tezlanuvchan bo‘ladi (8 > 0) (1.4-a rasm). Aylanma harakatning burchak tezligi aylanish jarayonida bir tekis kamayib borsa, bunday aylanma harakat tekis sekinlanuvchan deyiladi va a < 0 bo‘ladi (1.4-b rasm).
a)
cu
2
^. > 0
At
M
1 M
&
2
b) "----+-
v^ < 0
At
1.4-rasm.
Aylanma harakatda burchak tezlik vektor kattalik bo‘lganligi uchun uning burchak tezlanishi ham vektor kattalikdir. Chunki, (1.13) tenglikdagi At skalyar kattalik. w > w0 bo‘lganda, a > 0 bo‘lib, £ burchak tezlik vektori bilan bir tomonga, w < w0 bo‘lganda, a <0 bo‘lib, burchak tezlikka teskari yo‘nalgan bo‘ladi.
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatning tenglamalarini hosil qilish uchun tekis o‘zgaruvchan to‘g‘ri chiziqli harakat tenglamalaridagi bosib o‘tgan s yo‘lni burilish burchagi 9 bilan, tezlik v ni burchak tezlik 0) bilan va tezlanish a ni burchak tezlanish a bilan almashtirish kifoya. Mazkur harakatlarning o‘zaro taqqoslangan tenglamalari quyidagi jadvalda keltirilgan:
To‘gri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat (a=const)
|
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakat (a=const)
|
'=Vo‘rt • '
Vo‘rt = 2
|
9 = “o‘rt ^ '
W., iirz ort 2
|
v = v0 + a • t
|
(.') = W0 + 8 • t
|
s = V0 • t 4
v2 - v20=2a • s
agar v0=0 bo‘lsa,
v = a • t va v=^2a-s
agar a < 0 bo‘lsa,
( -®2=28 • 9
agar w0=0 bo‘lsa,
(.') = a • t va o
agar 8 < 0 bo‘lsa,
v = v0 - a • t
s=v0 • f - v20 - v2=2a • s
(.') = ®0- 8 • t
9 = w0 • t ■
(2 -(2=28 • 9
9 = w0 • t +
Aylanma harakatda moddiy nuqtaning chiziqli tezligining son qiymati o‘zgaradigan hollar ham uchraydi. Bunday paytda moddiy nuqtaning chiziqli tezligi o‘zgarishi bilan bog‘liq tezlanish vujudga keladi. Bu tezlanish tezlikning son qiymati o‘zgarishi tufayli hosil bo‘lganligidan, uning yo‘nalishi tezlik yo‘nalishi bilan mos tushadi. Shunga ko‘ra uni urinma, ya’ni tangensial tezlanish deb ataymiz va uning ifodasi quyidagicha bo‘ladi:
(1.15)
Shunday qilib, aylanma harakatlanayotgan moddiy nuqtaning chiziqli tezligi ham o‘zgarsa, uning umumiy tezlanishi
(1.16)
a = <■ + &n yoki a =
ifoda orqali aniqlanadi. Bu yerda: aT = 8R ga teng.
2.
3.
4.
(^ \ 1. Tekis o‘zgaruvchan harakatning burchak tezlanishi deb qanday fizik kattalikka aytiladi? U qanday birlikda olchanadi?
Burchak tezlik yo‘nalishi qanday aniqlanadi?
Normal yoki tangensial tezlanishi bo‘lmagan egri chiziqli harakat mavjudmi? G‘ildirak tekis sekinlanuvchan harakat qilib 1 min. davomida chastotasini 300 1/min. dan 180 1/min gacha kamaytirdi. G‘ildirakning burchak tezlanishini va shu davrdagi to‘la aylanishlar sonini toping.
mavzu. AYLANMA VA ILGARILANMA HARAKATNI O‘ZARO UZATISH
Kundalik turmushda harakatlanuvchi transport vositalarining harakati kuzatilsa, ularning dvigateli bir xilda ishlab tursa-da, ular turlicha tezlikda harakatlanishi kuzatiladi. Avtomobil tekis yo‘lda katta tezlik bilan qiyalikka chiqishda, botqoqli joylarda sekin yuradi. Xuddi shunday to‘qimachilikda, sanoatda ishlatiladigan dastgohlarda ham ularning turli qismlari turlicha tezlikda aylanayotganligini kuzatish mumkin. Kundalik turmushda ishlati- ladigan tikuv mashunasida ham aylanma harakat va uni borib-keluvchi (ilgarilanma) harakatga aylantirib beruvchi mexanizmlar ishlatiladi (1.5-rasm).
1.5-rasm.
Bunday mexanizmlarda aylanma harakatni uzatishning friksion, tasmali va tishli g‘ildirak kabi usullari mavjud bo‘lib, mazkur mavzuda siz ular bilan
tanishasiz.
R
V1 = V2
1.6-rasm.
1.8-rasm.
|
| |
