238
§ 17.6. GESlarda TJABTlarida axborot texnologiyalari
Umumiy tushunchalar
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari murakkab
tizimlar sinfiga tegishli
bo‘lib, ular quyidagi xususiyatlar:
•
Umumiy maqsadning barcha elementlarining mavjudligi;
•
Axborot almashish va qayta ishlash uchun amalga oshirilayotgan
algoritmlarning tizim xarakteri;
•
Tizimga kiritilgan ko‘plab funksional quyi tizimlar.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari rivojlanishining hozirgi bosqichida
yaratish va amalga oshirish uchun sanoat texnologiyalaridan foydalanishni talab etadi.
Ommaviy ishlab chiqarilgan sanoat asosida avtomatlashtirilgan
boshqaruv
tizimlari shaxsiy kompyuterlar bilan mos kontrollerlar va kuchli dasturiy va texnik
majmualari qo‘llab-quvvatlash uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini
dasturlash-SCADA
tizimlari, shuningdek, ishlab chiqish va tarmoq texnologiyalari
standartlashtiriladi.
§ 17.7. O’zbekiston sharoitida GES va ularda TJABT
O’zbekistonda
gidroenergetikani
rivojlantirish
asosan
"O’zbekiston
Respublikasining kichik gidroenergetikasini rivojlantirish dasturi" da ko‘zda tutilgan
gidroenergetika salohiyatidan foydalanishga asoslangan bo‘lib,
bu kichik daryolar,
sug‘orish kanallari, suv omborlari salohiyatini amalga oshirish orqali gidroenergetikani
rivojlantirish imkonini beradi, 141 yiliga 1700 MW, yiliga 8 mlrd. kVt.soat
elektroenergiya ishlab chiqadigan kichik va mikroGES qurilishi amalga oshirilmoqda.
Hozirgi kunda Respublikada quvvati 340 Mvt bo‘lgan 8 ta kichik
gidroelektrostansiya qurilmoqda, quvvati 96 Mvt bo‘lgan 7 ta loyihalashtirilmoqda.
239
Chorvak GESi quvvati 666 Mvt, o‘rtacha yillik 2.165 mlrd. kW.
soat elektr
energiya ishlab chiqaradi. GES binosi 4 ta gidroelektrostansiyaga ega bo‘lib, shundan
3 tasi 168 MW, bittasi-162 MW quvvatga ega.
O’zbekistonda ham texnologik jarayonlar, ham umuman gidroenergetika
ob’ektlarini ishlab chiqarish bo‘yicha nazorat tizimlarini
modernizatsiya qilish
sanoatni texnik qayta jihozlashning dolzarb vazifalaridan biridir. Bugungi kunda
gidroelektr stansiyalarining katta qismiga (Chirchiq GES kaskadlariga) o‘rnatilgan
nazorat-hisob tizimlarining texnik darajasi texnik vositalar sifati,
hajmi va
funksionalligi bo‘yicha zamonaviy talablarga to‘la javob bera olmayapti.
Avtomatlashtirish darajasi asbob-uskunalarning ishlash sifatiga ham bevosita ta’sir
qiladi (rejimlarga texnik xizmat ko‘rsatish, nosozliklarni chiqarib tashlash va
uskunalarga zarar yetkazish, resursni oshirish, yangi turdagi datchiklarni joriy yetish
va boshqalar), va elektr ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligi (uning qiymati) va,
oxir-oqibatda,
energiya
ta’minoti
bozorida
gidroelektr
stansiyalar
raqobatbardoshligini, sanoat islohoti sharoitida ahamiyati beqiyosdir.
Gidroelektrostansiyalarning TJABT majmuasi rekonstruksiya qilingan va yangi
qurilgan gidroelektrostansiyalar ob’ektlarida foydalanishga mo‘ljallangan. Stansiya
boshqarish tizimi - bu stansiyaning barcha quyi tizimlarini
elektr energiyasi ishlab
chiqarish va taqsimlashni birlashtiruvchi va barcha jarayonlarni yagona markazdan
boshqarish imkonini beruvchi yuqori darajadagi integratsiyaning yagona majmuasidir.
Quyi tizimlarni integratsiyalash va umumiy ma’lumotlar bazasiga xizmat
ko‘rsatish operatorni yagona murakkab interfeys bilan ta’minlash, o‘zaro
aloqa va
zatvorlarni hisobga olish va o‘z vaqtida sinxronlashtirilgan turli kichik tizimlarning
umumiy ma’lumotlarni qayta ishlash imkonini beradi.
Ushbu to‘plamning kiritilishi uskunaning ishonchliligi va samaradorligini
oshiradi, shuningdek, xodimlarning noto‘g‘ri harakatlari imkoniyatini kamaytiradi va
ish sharoitlarini yaxshilaydi. GES TJABT ob’ektini mustaqil boshqara oladigan kichik
tizimlar o‘rtasida funksiyalarning taqsimlanish prinsipiga asoslangan integrallashgan
axborot va boshqarish majmuasi sifatida quriladi.
Yuqori darajadagi normal va
favqulodda rejimlarni tezkor va dispetcherlik nazorati, nazorat va o‘lchov tizimlari va
tashqi axborot tizimlari bilan integratsiya vositalarining quyidagi dasturiy-texnik
majmualarini o‘z ichiga oladi:
•
raqamli axborotni aylantirish va uzatish vositalari;
•
axborot olish va uzatishning simi va aloqa vositalari (interfeys kontrolleri,
tarmoq adapterlari, uyalari, kabellar va boshqalar);
•
axborotni qayta ishlash vositalari (protsessor platalari, Markaziy protsessor
modullari);
•
axborotni saqlash qurilmalari (axborotni saqlash va saqlash uchun magnit va
optik qurilmalar);
•
axborotni aks
