§ 17.6. GESlarda TJABTlarida axborot texnologiyalari

238 
§ 17.6. GESlarda TJABTlarida axborot texnologiyalari 
 
Umumiy tushunchalar 
 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari murakkab tizimlar sinfiga tegishli 
bo‘lib, ular quyidagi xususiyatlar:
•
Umumiy maqsadning barcha elementlarining mavjudligi; 
•
Axborot almashish va qayta ishlash uchun amalga oshirilayotgan 
algoritmlarning tizim xarakteri; 
•
Tizimga kiritilgan ko‘plab funksional quyi tizimlar. 
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari rivojlanishining hozirgi bosqichida 
yaratish va amalga oshirish uchun sanoat texnologiyalaridan foydalanishni talab etadi.
Ommaviy ishlab chiqarilgan sanoat asosida avtomatlashtirilgan boshqaruv 
tizimlari shaxsiy kompyuterlar bilan mos kontrollerlar va kuchli dasturiy va texnik 
majmualari qo‘llab-quvvatlash uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini 
dasturlash-SCADA tizimlari, shuningdek, ishlab chiqish va tarmoq texnologiyalari 
standartlashtiriladi.
§ 17.7. O’zbekiston sharoitida GES va ularda TJABT 
 
O’zbekistonda 
gidroenergetikani 
rivojlantirish 
asosan 
"O’zbekiston 
Respublikasining kichik gidroenergetikasini rivojlantirish dasturi" da ko‘zda tutilgan 
gidroenergetika salohiyatidan foydalanishga asoslangan bo‘lib, bu kichik daryolar, 
sug‘orish kanallari, suv omborlari salohiyatini amalga oshirish orqali gidroenergetikani 
rivojlantirish imkonini beradi, 141 yiliga 1700 MW, yiliga 8 mlrd. kVt.soat 
elektroenergiya ishlab chiqadigan kichik va mikroGES qurilishi amalga oshirilmoqda.
Hozirgi kunda Respublikada quvvati 340 Mvt bo‘lgan 8 ta kichik 
gidroelektrostansiya qurilmoqda, quvvati 96 Mvt bo‘lgan 7 ta loyihalashtirilmoqda. 

239 
Chorvak GESi quvvati 666 Mvt, o‘rtacha yillik 2.165 mlrd. kW. soat elektr 
energiya ishlab chiqaradi. GES binosi 4 ta gidroelektrostansiyaga ega bo‘lib, shundan 
3 tasi 168 MW, bittasi-162 MW quvvatga ega. 
O’zbekistonda ham texnologik jarayonlar, ham umuman gidroenergetika 
ob’ektlarini ishlab chiqarish bo‘yicha nazorat tizimlarini modernizatsiya qilish 
sanoatni texnik qayta jihozlashning dolzarb vazifalaridan biridir. Bugungi kunda 
gidroelektr stansiyalarining katta qismiga (Chirchiq GES kaskadlariga) o‘rnatilgan 
nazorat-hisob tizimlarining texnik darajasi texnik vositalar sifati, hajmi va 
funksionalligi bo‘yicha zamonaviy talablarga to‘la javob bera olmayapti. 
Avtomatlashtirish darajasi asbob-uskunalarning ishlash sifatiga ham bevosita ta’sir 
qiladi (rejimlarga texnik xizmat ko‘rsatish, nosozliklarni chiqarib tashlash va 
uskunalarga zarar yetkazish, resursni oshirish, yangi turdagi datchiklarni joriy yetish 
va boshqalar), va elektr ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligi (uning qiymati) va, 
oxir-oqibatda, 
energiya 
ta’minoti 
bozorida 
gidroelektr 
stansiyalar 
raqobatbardoshligini, sanoat islohoti sharoitida ahamiyati beqiyosdir. 
Gidroelektrostansiyalarning TJABT majmuasi rekonstruksiya qilingan va yangi 
qurilgan gidroelektrostansiyalar ob’ektlarida foydalanishga mo‘ljallangan. Stansiya 
boshqarish tizimi - bu stansiyaning barcha quyi tizimlarini elektr energiyasi ishlab 
chiqarish va taqsimlashni birlashtiruvchi va barcha jarayonlarni yagona markazdan 
boshqarish imkonini beruvchi yuqori darajadagi integratsiyaning yagona majmuasidir.
Quyi tizimlarni integratsiyalash va umumiy ma’lumotlar bazasiga xizmat 
ko‘rsatish operatorni yagona murakkab interfeys bilan ta’minlash, o‘zaro aloqa va 
zatvorlarni hisobga olish va o‘z vaqtida sinxronlashtirilgan turli kichik tizimlarning 
umumiy ma’lumotlarni qayta ishlash imkonini beradi. 
Ushbu to‘plamning kiritilishi uskunaning ishonchliligi va samaradorligini 
oshiradi, shuningdek, xodimlarning noto‘g‘ri harakatlari imkoniyatini kamaytiradi va 
ish sharoitlarini yaxshilaydi. GES TJABT ob’ektini mustaqil boshqara oladigan kichik 
tizimlar o‘rtasida funksiyalarning taqsimlanish prinsipiga asoslangan integrallashgan 
axborot va boshqarish majmuasi sifatida quriladi. Yuqori darajadagi normal va 
favqulodda rejimlarni tezkor va dispetcherlik nazorati, nazorat va o‘lchov tizimlari va 
tashqi axborot tizimlari bilan integratsiya vositalarining quyidagi dasturiy-texnik 
majmualarini o‘z ichiga oladi: 
•
raqamli axborotni aylantirish va uzatish vositalari; 
•
axborot olish va uzatishning simi va aloqa vositalari (interfeys kontrolleri, 
tarmoq adapterlari, uyalari, kabellar va boshqalar);
•
axborotni qayta ishlash vositalari (protsessor platalari, Markaziy protsessor 
modullari);
•
axborotni saqlash qurilmalari (axborotni saqlash va saqlash uchun magnit va 
optik qurilmalar);
•
axborotni aks 

Download 7,42 Mb.