Mavzuga oid savollar.
1. Kalibrovkalash deganda nimani tushunasiz va u qanday bajariladi?
2. Dala antenasining nisbiy kalibrovkasi qanday topmiladi?
4. O‘dchash ishlari necha soat davomida olib boriladi?
5. Ma’lumotlarga ishlov berish nechta turga bo‘linadi va ular qaysilar?
3.9. GPS/GLONASS o‘lchashlarini dasturiy ta’minoti
Dasturiy ta’minot sputnikaviy apparatlarni ajralmas qismi xisoblanadi.
GPS/GLONASS o‘lchashlariga ishlov berish uchun ko‘pgina dasturiy ta’minot
paketlari mavjud. Bu paketlar tadqiqot maqsadlarida, ichki operativ zaruratlar
uchun yoki juda ham aniq ilmiy ishlar (ilmiy dasturlar) uchun universitetlar yoki
davlat tashkilotlari tomonidan yoki apparatlarni ishlab chiqaruvchilar tomonidan
(tijorat dasturlari yoki firmalar dasturiy ta’minoti uchun) ishlab chiqiladi. GPSni
- 141 -
dasturiy ta’minotining batafsil arxitekturasi har bir dasturda sezilarli ravishda
farqlanadi, lekin qator funksiyalar barcha dasturlarning paketlarida bajarilishi
kerak.
Har qanday dasturni asosiy komponentlariga kuzatishni loyihalashtirish,
loyiha tuzish va rekognossirovka; dala kuzatishlarga ishlov berish; ma’lumotlarga
ishlov berish va o‘lchashlarni nazoratlash; to‘rni tenglashtirish va sifatni
nazoratlash; natijalarni o‘rnatilgan geodezik koordinata sistemasiga
o‘zgartirishga yordam berish bo‘yicha funksiyalar kiritiladi.
Sputnikaviy o‘lchashlarga ishlov berish dasturiga talablar. GPS
apparatlarini ishlab chiqaruvchilar o‘z apparatlari bilan birgalikda taqdim
etadigan dasturlarni doimiy ravishda takomillashtirib boradilar. Sputnikaviy
usullarni dinamiklik tabiatidan dasturlarni zarur bo‘lgan darajada
takomillashtirishni iloji yo‘q. Mavjud dasturlarni kuchaytirishdan ko‘ra, yangi
yoki talay o‘zgartirishlar kiritilgan dasturlar yaratishga kuch berilgan. Ilmiy
dasturlarning imkoniyatlarini doim kengaytirib borish va tijorat dasturlarida
ishlovni maksimal soddalashtirish tendensiyalari kuzatilmoqda. Sputnikaviy
texnologiyani xarid qiluvchi dasturiy ta’minotda geodezik paketni va shu bilan
birga apparatura komponentalarini etiborlik bilan baholay olishi kerak.
Natijalarni aniqligi, ishonchliligi ma’lumotlarga ishlov berish algoritmi
bilan birga, rejalashtirish sifatiga, dala ishlarining uslubiyatiga va apparatlarga
bog‘liq. Agar dalada bajarilgan o‘lchash ishlarining sifati yomon bo‘lsa yoki
ma’lumotlar hajmiga muvofiq bo‘lmasa, u holda dasturiy ta’minot qanday
mukammal bo‘lishiga qaramasdan, bazaviy chiziq aniqligi va ishonchliligi zarar
ko‘radi, talabga javob bermaydi. Aniqlik to‘g‘ridan to‘g‘ri qanday matematik
modellar va qayta ishlash uslubiyati tanlanganligiga bog‘liq.
Dasturni istalgan sifatlariga samaradorlik va ishlov berish tezligi kiradi, o‘z
navbatda ayonki, bu ishlatilayotgan kompyuterga ,qo‘llanilayotgan algoritmga,
ishlov berilayotgan ma’lumotlar hajmiga va zaruriy aniqlikka ham bog‘liq. Yuqori
aniqlikdagi masalalarda odatda ishlov berishni turli bosqichlarida ishlab berishni
- 142 -
nazoratlash uchun boshqaruvchi aralashish imkoniyatini yaratish maqsadida
boshqarishda moslanuvchanlik bo‘lishini talab qiladi. Shuni inobatga olish
kerakki, ilmiy yoki yuqori aniqlikdagi geodezik masalalar uchun tijorat dasturlari
odatda to‘g‘ri kelmaydi. 10
-6
dan yuqori bo‘lmagan aniqlikdagi masalalarni,
operator aralashmasidan odatda avtomatik ravishda bajariladi.
Ma’lumotlarga ishlov berishda mo‘ljallangan dasturlar paketiga
qo‘yiladigan asosiy talab bu geodezik texnologiyaning yuqori mahsuldorlikda
ushlab turishdan iborat. Hozirgi vaqtdagi zamonaviy va samaradorligi yuqori
bo‘lgan daladagi o‘lchash usullari GPSni odatdagi statik usulidan juda ham katta
farqlanadi. Ma’lumotlarga ishlov berishni innovatsion algoritmlarigina yuqori
aniqlikdagi natijalar olish imkoniyatini beradi, bunda bazaviy chiziq olishni
odatdagi GPS usullariga nisbatan bir necha marotaba kam vaqt sarflanadi.
Ma’lumotlar oqimini samarali oqimi deganda qayta ishlangan hom
ma’lumotlardan tartib ohiri natija olinguncha o‘tiladigan mantiqiy va samarali
ketma-ketlikdagi harakat (amallar) tushiniladi, o‘z navbatida bu dastur
strukturasiga (tuzilishiga) to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqador.
Yuqorida keltirilgan ikkilamchi kriteriyalarni katta qismi, kuzatish
modellari va ishlov berish usullari va shu bilan birga ularni qo‘llashni turli maqbul
usullaridan foydalanish bilan aniqlanadi. Shu bilan birga dastur strukturasi ishlov
berish opsiyalarida moslashuvchanlikka imkoniyat berishi va ularni yangi model
va usullar paydo bo‘lganda adaptatsiyalash mumkinligi muhim o‘rin tutadi. Bu
hammadan ham real vaqtdagi rejimda kinematik qo‘llashga yoki santimetr
aniqligidagi (mashina nazorati va mexanizmlarini boshqarishidagi) o‘lchashlarni
bajarishga aloqador. Va nihoyat dastur xipcha (kompakt) va ixtiyoriy
kompyuterlarda ishni bajarish mumkin bo‘lishi kerak. Aslida, chiqarilayotgan
kompyuterlarni borgan sari takomillashayotganini inobatga olinsa oxirgi
qo‘yilayotgan talab hozirgi vaqtda uncha ham aktual emas. Agarda
foydalanuvchining interfeysi ishlatilayotgan asbobga bog‘liq bo‘lsa va
operatordan ko‘p ma’lumotlarni kiritish talab etilsa bunga erishish qiyinlashadi.
- 143 -
Bir tomondan o‘z navbatida dastur strukturasi operatsion sistemaga qo‘yiladigan
talab, ma’lumotlarni boshqarishda tanlangan tizim samarali, tez ishlash va
avtomatlashtirishni talab etadi, boshqa tomondan dastur ixcham (kompakt) va
boshqa dastur bilan uni qo‘llab quvatlash imkoniyati bo‘lishi kerak.
Sputnikaviy o‘lchashda olingan ma’lumotlarga ishlov berishni to‘rta asosiy
vazifaga bo‘lish mumkin:
− sputniklar bilan ishlash qulay bo‘lishini loyihalashtirish va geodezik
to‘rni rejalashtirish;
− old ishlov berish;
− o‘lchash natijalarini tenglashtirish va koordinatalarni o‘zgartirish;
− o‘lchash natijalarini tahlil qilish.
GPS o‘lchovlarini tashqi aniqligini old tahlil qilish dasturi keyigi qadam
hisoblanadi, bunda tanlangan GPS stansiyalarni va boshqa manbalarni
koordinatalari (ularni sifati) to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Odatda
ayrim stansiyalarni koordinatalari lokal koordinata sistemasida beriladi, ular
ma’lumotlarni tez-tez boshqa koordinata sistemasiga transformatsiyalashda
fiksatsiyalanishi sababli ularni tashqi chegaralovchi informatsiyalar deb qarash
mumkin. Bunday dasturlar GPS uskunalarini tayyorlovchilar tomonidan taqdim
etiladi.
Siljish qoldig‘idagi sistematik xatoni (misol uchun orbitalarda, troposfera
refraksiyadagi parametrlarda) hisobga oladigan dastlabki tahliliy dasturlardan
ilmiy tadqiqot ishlarida foydalaniladi.
Dastlabki ishlov berish dasturiy ta’minotlari odatda quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
1. Priyomnik ichki xotirasidagi yoki kompyuterni yechib olinadigan xotira
kartasidagi yozilgan ma’lumotlarni bo‘shatib olish kerak.
2. Ishlov berilmagan kuzatish va navigatsion xabarlarni o‘z ichiga olgan
fayllarni tayyorlash. Agar ma’lumotlarni boshqarish tizimi bilan dastur
birlashtirilgan bo‘lsa, unda mos fayllar nomi belgilanadi, direktoriyalar va
- 144 -
loyihalar keyinchalik foydalanish uchun kataloglashtiriladi. Qo‘shimcha ravishda
stansiya fayllarini so‘rash bajariladi va fayl jurnalda mos ravishda xulosalar
qilinadi. Bu fayllarda kuzatuvchi tomonidan kiritilgan stansiyalar nomi,
priyomnik nomeri, antenna balandligi va x.k.lar yozilgan bo‘ladi.
3. Agar zarur bo‘lsa, ma’lumotlar faylini formati o‘zgartiriladi. Misol
uchun: agar ma’lumotlarni arxivlashtirish yoki turli dasturlarni ishlatishi mumkin
bo‘lgan ishlov berish markaziga yuborish zarur bo‘lsa, unda priyomnikka bog‘liq
“standart” formatdan foydalanish mumkin. Hozirgi vaqtda RINEX formati afzal
hisoblanadi [Gurtner, 1994].
4. Psevdouzoqliklarni o‘lchash natijalari bo‘yicha stansiya holatini old
hisoblash. Bu yechimdan yo‘l-yo‘lakay priyomnik soatlariga tuzatma olish
mumkin.
5. Faza ma’lumotlarida yo‘qolgan sikllar sonini tiklash. Bu ko‘pchilik
hollarda uch karrali farqlar bo‘yicha bajarilgan yechimdan so‘ng qilinadi.
Old hisoblash qadamidan (bosqichdan) chiqishda ma’lumotlarni “toza”
fayliga va keyingi bosqichdagi ma’lumotlarga ishlov berish uchun yordamchi
informatsiyalarga ega bo‘linadi. Quyidagi sharhlarni berish zarur deb o‘ylaymiz.
Old ishlov berish dasturlari doim GPS asboblarini ishlab chiqaruvchi tomonidan
yoziladi va ularni priyomniklarini ishlashi uchun maxsus maxsulot hisoblanadi.
Old ishlov berishni ayrim modullari (hammadan ham 3,4 va 5 operatsiyalarini
bajaruvchi ) dasturiy paketlarni uchinchi qism tashkil etuvchilari bilan
birlashtirilgan bo‘ladi.
4-qadam kerak bo‘lmaydi, agarda kodli-korrelyatsiyalangan priyomnik
soatini kuzatish vaqtida avtomatik ravishda tizimli soat shkalasiga (soatlarni
boshqarish clock steering deb nomlangan) qayta o‘rnatsa.
Yo‘qotilgan sikllar hisobini tiklashni qo‘lda bajarish qiyin va qunt bilan
yechiladigan masala. Xozirda yo‘qotilgan sikllar hisobini aniqlash va tiklash
“standart” old ishlov bo‘lib, avtomatik ravishda bajariladi (ayrim priyomniklar
dalada ma’lumotlarni yozib borish davrida bularni tuzatishi mumkin).
- 145 -
Old ishlovni ayrim dasturlari, balkim, qayta ishlovchidan old ishlov berish
oldidan ishlov berish strategiyasini bo‘yicha qaror qabul qilishni talab qilgan
holda, ma’lumotlar farqi faylini hosil qiladi (misol uchun, priyomniklar orasidagi
farq yoki ikkili farqlar).
Oldindan bajarilgan ayrim qadamlar (ma’lumotlarni tushirish, qayta
formatlashtirish, priyomnikni nuqtali pozitsionerlash) faqat alohida punktlarda
uchrashi mumkin, ammo keyingi qadamlarda bir vaqtda ishlayotgan barcha
priyomniklarning ma’lumotlari boshida bir joyga (kompyuterga) to‘plashni talab
qiladi.
RINEX formati GPS va GLONASS ma’lumotlarini rasmiy formati sifatida
keng tarqalgan. Priyomniklarni ko‘pincha chiqish ma’lumotlari shu formatda
chiqariladi, yoki utilit dasturidan o‘tkaziladi (bo‘shatilayotgan asboblar uchun
o‘ziga xos).
Old ishlov berish dasturini priyomnikni o‘ziga qo‘yish hollari kuzatilyapti.
| 