72
quvvatlilarga to‘g‘ri keladi. Shu sababli I
a
=
f (P
2
) bog‘lanishning o‘zgarish
egri chizig‘i koordinatalar boshi 0 ga nisbatan kattaligi I
0
ga teng bo‘lgan
masofada joylashgan ordinata nuqtasidan boshlanadi.
8.2-rasmda FIK ning maksimal qiymati
max
ga
yuklamaning P
2
=(3/4)
P
N
qiymati to‘g‘ri keladi. FIK
max
bo‘lgan nuqtaning chap tomonida
o‘zgarmas isroflar ko‘p bo‘lsa, undan o‘ng tomonida esa elektr isroflari
(o‘zgaruvchan isroflar) ko‘p bo‘ladi.
b) Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning ish xarakteristikalarini U=U
N
=
const bo‘lganda foydali quvvat P
2
ga bog‘liq ravishda emas, balki
yakor
toki I
a
ga nisbatan bog‘liqlikda tasvirlash qulay hisoblanadi:
n, M,
P
2
, =
f (I
a
). Bu ikkala bog‘liqlik o‘rtasida farq kam, chunki U
a
=const
bo‘lganda P
2
taxminan tok I
a
ga mutanosibdir.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorda qo‘zg‘atish toki yakor tokiga teng
(I
qoz
=I
a
) va u bilan bir vaqtda o‘zgaradi. Qo‘zg‘atish tokining valdagi
yukka nisbatan bunday mutanosib ravishda o‘zgarishi O‘TM ish
xarakteristikalarining parallel qo‘zg‘atishli motor ish xarakteristikalaridan
keskin farq qilishiga sababchi bo‘ladi.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motor validagi
yukning oshishi bilan
qo‘zg‘atish toki ham oshadi, demak, O‘TM ning asosiy magnit oqimi Ф
ham mashina magnitlanish egri chizig‘i bo‘yicha ko‘paya boradi. Demak,
ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning aylanish chastotasi yuk oshishi bilan
tezda pasayadi.
U=U
N
=const bo‘lgandagi n=
f(I
a
) bog‘liqlik –
tezlik xarakteristikacini
ifodalaydi. (12) tenglamaga binoan ketma-ket qo‘zg‘atishli motor
aylanish chastotasining o‘zgarishi
quyidagilarga, ya’ni: 1) asosiy magnit
oqimining o‘zgarishiga, 2) yakor zanjirida kuchlanish pasayishi (I
a
r
a
)ga
va 3) yakor reaksiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
So‘nggi ikkita sabab birinchiga
qaraganda ikkinchi darajali omillar hisoblanadi va ular o‘zaro teskari
yo‘nalishda ta’sir qilishgani sababli
ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning
aylanish chastotasi n amalda faqat asosiy magnit oqimining o‘zgarishiga
bog‘liq bo‘ladi.
Agar ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning magnit zanjiri to‘yinmagan
(tokning I
a
0,8I
N
qiymatlarida) bo‘lsa, magnit oqimi Ф tokka mutanosib
(Ф I
a
) ravishda o‘zgaradi va buni quyidagicha yozish mumkin bo‘ladi:
Ф = K
f
I
a
. (8.2)
Bunda O‘TM larining aylanish chastotasi yuklama toki I=I
a
ga teskari
mutanosibda bo‘lib,
tok (demak, Ф ham) kamaygan sari tobora oshadi va
o‘zgarish xarakteri giperbola ko‘rinishiga yaqin bo‘ladi (8.3-rasm).
73
Teskari EYK lar muvozanati tenglamasi (8.6)ga binoan, kuchlanishni
U=U
N
=const qilish uchun, magnit oqimi Ф ning kamayishida O‘TM
aylanish chastotasining oshishi lozim bo‘ladi.
O‘TM aylanish chastotasining haddan tashqari ko‘payishiga, mexanik
sabablarga ko‘ra yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
Xuddi shu sababdan, umumiy
maqsadli ketma-ket qo‘zg‘atishli motorlarni salt ishlash rejimda, ya’ni
yuksiz ishga tushirish yoki normal ishlayotganida yukini nominalga
nisbatan 25 % dan pastga tushirish mumkin emas.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning yuksiz ishlab qolishi ro‘y bermasligi
uchun uning aylanma harakatini tasma vositasida uzatishga yo‘l
qo‘yilmasdan, balki yuk mexanizmi bilan qattiq birlashtirilib qo‘yiladi.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning aylanish chastotasi qancha oshsa ham,
u generator rejimiga o‘tmaydi, ya’ni tezlik xarakteristikasi –
n=
f (I
a
)
ordinatalar o‘qini kesib o‘tmaydi.
Aylantiruvchi momentning o‘zgarishi. Agar tahlilni soddalashtirish
maqsadida M
0
ni e’tiborga olmasak, unda (4) va (2)
ifodalarga asosan
quyidagiga ega bo‘lamiz:
M = M
0
+ M
2
≈ M
2
= S
M
I
a
F. (8.3)
Magnit zanjiri to‘yinmagan O‘TM da magnit oqimi F qo‘zg‘atish toki
I
qo′z
ga to‘g‘ri mutanosibda bo‘lganligidan, (2) tenglamani hisobga olgan
holda momentning ifodasini quyidagicha yozish mumkin:
M = C
M
K
f
I
2
a
= C′
M
I
2
a
. (8.4)
Momentning bunday ifodalanishida M =
f (I
a
) egri chizig‘ining parabola
ko‘rinishiga o‘xshashligidan dalolat beradi. Odatda, valdagi yukning
oshishi bilan magnit zanjiri to‘yinib, magnit oqimi Ф const bo‘ladi. Bu
holda
ketma-ket qo‘zg‘atishli motor uchun momentni quyidagicha
yozamiz:
M = С
M
ФI
a
= C
3
I
a
,
(8.5)
bu yerda C
3
= С
M
Ф − o‘zgarmas kattalik.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motor momentining kuchayishi yuklama
tokining kvadratiga to‘g‘ri mutanosibligi (MI
2
)
juda muhim amaliy
ahamiyatga ega.
Bu ayniqsa, katta qiymatli ishga tushirish momenti talab qilinadigan
mexanizmlarda,
ya’ni
kranlar,
metro,
tramvay,
trolleybus,
avtomobillardagi starter va elektrovozlar, shuningdek O‘TM o‘ta
yuklanish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan hollarda
muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi.
Foydali ish koeffitsientining o‘zgarishi – =
f (P
2
) (8
.4-rasm).
Ma’lumki,
foydali quvvat quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
74
P
2
= U∙I
a
∙ (8.6)
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorning validagi yuki P
2
0,5P
N
dan
P
2
=1,25P
N
gacha bo‘lgan oraliqda o‘zgarganida FIK ning o‘zgarishi kam
bo‘ladi.
Ketma-ket qo‘zg‘atishli motorda mexanik va magnit isroflar yig‘indisi
valdagi yukka deyarli bog‘liq bo‘lmaydi.
Bu quyidagicha tushuntiriladi.
Tok I
a
ning oshishi bilan magnit oqimi oshadi, bu esa aylanish chastotasi
kamayishiga
olib keladi, ya’ni
bir tomondan magnit isroflar oshsa,
ikkinchidan, aylanish chastotasining kamayishidan mexanik isroflar
kamayadi; natijada ularning yig‘indisi kam o‘zgaradi. Shu sababdan
ketma-ket qo‘zg‘atishli motorda FIK o‘zining maksimal qiymatiga,
xuddi
parallel qo‘zg‘atishli motorlardagi singari, o‘zgarmas isroflari (salt ishlash
isroflari) o‘zgaruvchan isroflarga (elektr isroflariga) teng (P
0
= I
2
a
P
a
)
bo‘lganda erishadi.
Ma’lumki, ish xarakteristikalari kuchlanishning U=U
N
=const qiymatida
olinadi, shuning uchun O‘TM ga berilayotgan elektr quvvati P
1
=UI
a
yuklama toki I
a
ga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Demak, P
1
=
f (P
2
)
bog‘liqlik boshqa masshtabda tokning o‘zgarishi I
a
=
f (P
2
) ni ko‘rsatadi.
