Мухамедов С.А., Пиотровский Г.Г. Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического исследования
узбекских текстов. – Ташкент: Фан, 1986.
60
Po'latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. – Toshkent, 2007. – B. 47-48.
63
to’xtalamiz. Ular asosan matn tahriri, avtomatik tarjima, analiz va sintez, tabiiy tilning
qayta ishlanishi, kompyuter leksikografiyasiga oid dasturlarni o’z ichiga oladi.
10-jadval
1
Link Grammar Parser John
Lafferty, Daniel Sleator,
Davy Temperley
Carnegi Melon University,
USA.
Ingliz tilining sintaktik parser dasturi, uning bazasiga 60000 so’z
shakllari kiritilgan.
2 Cíbola
Oleada
loyihalari
Computing Research
Laboratory (CLR) New-
Mexico State University,
USA.
Mazkur dastur matnlarning lingvistik analizida ishlatiladi. Bu
dastur yordamida 16 ta tildagi matnlarning avtomatik tarjimasi,
statistik tahlilini amalga oshirish mumkin. Dastur tarkibida turli
xil lug’atlar hamda tezauruslar ham mavjud.
3 Russian
Morphological
Dictionary
Sergey Sikorsky
Ruscha morfologik lug’at rus tilidagi matnlarning sintaktik va
morfologik analizi uchun ishlatiladi.
Unga 120000 so’zning
morfologik lug’ati kiritilgan.
4
Морфологический парсер
Яndex
Ushbu morfologik parserning asosi А.А.Zaliznyak tomonidan
yaratilgan “Rus tilining grammatik lug’ati” (110 ming so’zni o’z
ichiga oladi) hisoblanadi. Tahlil natijalarini ko’rish uchun
«разбор запроса» rejimi tanlanadi.
5
Лингвоанализатор
Д.В.Хмелев
Matn strukturasining matematik tahlilini ta’minlovchi dastur
bo’lib, u on-line rejimida ishlaydi. Bunda mualliflik etaloni matn
strukturasi asosida aniqlanadi. Kiritlgan matn analiz qilinadi
(Русская Фантастика resursidan olingan matnlar analiziga
tayaniladi), o’sha matnning muallifi bo’lishi mumkin bo’lgan 3
yozuvchining ismi hamda ularning matnga yaqin keladigan
asarlari chiqarib beriladi.
6
Система StarLing
С.А.Старостин СУБД
Ushbu tizim katta hajmdagi ko’p tilli matnlar bilan, transkripsion
belgilar bilan ishlashga mo’ljallangan bo’lib, u DBF-formatida
yuklanadigan Ojegovning izohli lug’ati va Zaliznyakning
morfologik lug’ati asosida so’zshakllarning analizi va sintezini,
Myullerning lug’ati asosida avtomatik tarjimani ta’minlaydi.
7
Морфологический
анализатор С.А.Старостин.
Rus, ingliz tillaridagi so’zlarning morfologik analizi dasturi
so’zlarning asosiy shakllari hamda morfologik ma’lumotini
menyuga chiqaradi.
64
8 MonoConc
Michael Barlow Dept of
Linguistics, Rice university,
Texas, USA.
2 версии (MonoConc Pro 2.0
и MonoConc 1.5)
Tanlangan simvolli matnlar korpusi uchun konkordands
yaratishda, so’zliklar va indekslar generatsiyasida foydalaniladi.
9 WordSmith
Tools
Mike Scott.
WordSmith 3.0 turli alohida fayllar majmuidan tashkil topgan
matnlar korpusi uchun konkordans yaratishda foydalaniladi.
Bunda berilgan matnli fayllar majmui uchun so’zlar ro’yxatini
generatsiya qiladi, katta hajmli matnlarni fragmentlar majmuiga
ajratadi, matnlarning paketli tahririni amalga oshiradi.
10 Concordance
2.0.0
R.J.C. Watt, 2000.
Win9x/NT/2000 uchun chastotali ro’yxat va konkordanslar
yaratish uchun ishlatiladi. Windows tizimida mavjud bo’lgan
kodirovkalarda matnlarga ishlov beradi, natijalar HTML-fayllar
ko’rinishida saqlanadi.
11 TextAnalyst
2.0
Научно-производственный
инновационный
центр
«МикроСистемы».
Matn analizi uchun ishlatiladi, bunda belgilangan matnda
kontekstga mos keluvchi tushunchalarning semantik tarmog’i
shakllantiriladi, matn fragmentlari bo’yicha mazmunli qidiruv
amalga oshiriladi, iyerarxik daraxt ko’rinishida (tema-podtema)
matn analiz qilinadi, matn avtomatik referatlanadi.
TextAnalyst SDK - ingliz va rus tillari uchun lemmatizatsiya
(so’zlarni me’yoriy shaklga keltirish), tushunchalarning
chastotali ro’yxatini yaratish, kontekstda so’zlarni qidirish kabi
ishlarni bajaradi.
TextAnalyst Lib – gipertekst texnologiyasi asosida elektron
kitoblar yaratishda foydalaniladi.
12 Galaktika-ZOOM
корпорация
Галактика,
Москва.
Informatsiyani analitik qayta ishlash va avtomatik qidiruvda
ishlatiladi.
13 Система Пропись 4.0 АО
Агама
Rus tilidagi matnlarga ishlov berish uchun ishlatiladigan
dasturlash paketi bo’lib, bunda orfografiya tekshiriladi,
so’zlarning sinonimlar va antonimlar ro’yxati beriladi, matn
grammatik va stilistik jihatdan tekshiriladi, izohli lug’at asosida
so’zlarning izohi beriladi, matndagi so’zlarni qidirish va
almashtirish hamda matnning statistik tahlilini amalga oshirish
imkoniyati ham mavjud.
14 Textual Analysis Computing
Tools (TACT) Library
Electronic Text Resource
Service Indiana University,
Matnni avtomatik joylashtirish, so’zlarning tartibli ro’yxatini
yaratish, matndagi so’zlarning uzunligi va chastotasiga ko’ra
taqsimlanishi tahlili, konkordans yaratish kabilar uchun
mo’ljallangan dastur sanaladi.
65
USA.
15 Худломер
Леонид Делицын
Mazkur dastur rus tilidagi matnlarning uslubiga ko’ra avtomatik
tasniflashga mo’ljallangan. Bunda 4 xil matnlar korpusi (badiiy
asar, publitsistika, ilmiy maqolalar va dialoglar) tahlil etiladi,
natijada stilga bog’liq holda matndagi so’zlar uzunligining egri
joylashuvi ko’rinadi. Ular tasniflash jarayonida mezon sifatida
olinadi. Dastur yordamida kiritilgan matn “РАЗГОВОРНАЯ
РЕЧЬ” (OG’ZAKI NUTQ), “ХУДЛО” (BADIIY ADABIYOT),
“ГАЗЕТНАЯ СТАТЬЯ” (GAZETA MAQOLASI) yoki
“НАУЧНАЯ СТАТЬЯ” (ILMIY MAQOLA) deb tasniflanadi.
16 «Штампомер»
Леонид Делицын
Bu dastur mualliflik matnlarida tez-tez ishlatiladigan iboralar
(shtamplar), o’sha muallif tomonidan ko’p ishlatiladigan so’z va
ifodalarni aniqlashga yordam beradi.
17 Свежий взгляд
Fresh Eye версия 1.21, 1995
Дмитрий Кирсанов
Bu dastur rus tilidagi matnlarni stilistik jihatdan tekshiradi.
Bunda matnda o’zaro yaqin joylashgan fonetik va morfologik
jihatdan o’xshash bo’lgan so’zlarni topadi hamda stilistik
g’alizlikni, tavtologiyani oldini oladi.
18 RussianWord Constructor
(RWC) версия 1.0, 1992
Дмитрий Кирсанов.
Bu rus tilidagi she’rga o’xshash matnlarning generatsiyasi uchun
yaratilgan tajriba dastur bo’lib, leksikostatistik ma’lumotlarga va
lug’atga tayanib ruscha neologizmlarni va okkazionalizmlarni
hosil qiladi.
19
Scott Pakins automatic
complaint-letter generator
Scott Pakin.
Bu dastur muayyan shaxs yoki tashkilotga shikoyat matnini
generatsiya qilishga yordam beradi. Dasturga 7000 leksik
unsurni o’z ichiga olgan lug’at bazasi kiritilgan bo’lib, u ingliz
tilida on-line rejimida ishlaydi.
20 Cyrano
ServerNando.net.
Bu dastur sevgi maktublarining generatsiyada ishlatiladigan on-
line rejimida ishlaydigan dastur bo’lib, bunda foydalanuvchi o’z
ismini, yozish stilini, sevgilisiga murojaat shaklini va yana
sevgilisining ayrim atributlarini tanlaydi, dastur ingliz tilida
sevgi maktubini yaratadi.
21 Письмовник MediaLingua
Ltd., 1995-2002.
Ish hujjatlari va yozishmalarni avtomatik tarzda shakllantiradi
hamda ularni rus tilidan ingliz tiliga, ingliz tilidan rus tiliga
tarjima qiladi.
22 ALICE.
Dr.Richard
S.Wallace.
ALICE AI Foundation, USA.
Bu dastur gapiruvchi programma bo’lib, u 2000 va 2001 yillarda
Lobner mukofotiga (Loebner prize) loyiq topilgan. Dastur AIML
(sun’iy intellekt uchun maxsus til) texnologiyasiga asoslanadi.
23 ANANOVA Ananova
Limited United Kingdom.
Buyuk Britniyadagi virtual diktor asosida ishlaydigan axborot
agentligi bo’lib, u orqali kunning yangiliklarini bilib olish
mumkin.
24 Sakrament Text-to-Speech
Engine v2.0
компания
“Сакрамент”, 2002.
Rus tilidagi nutq sintezi tizimi bo’lib, u Microsoft Speech API
(SAPI) 5.1. standartiga to’liq mos keladi, erkak va ayol ovozida
matnlarni talaffuz qiladi, foydalanuvchining xohishiga ko’ra
66
intonatsion pauzalar qiladi, nutq tembri va tonini o’zgartiradi.
25 Аки Росс
Альберт Товмасян,2002.
Bu dastur rus tilida muloqotni ta’minlaydi. Bunda maxsus plug-
in Aki Ross ismli animatsiya ko’rinishidagi qiz-bola suhbatdosh
bilan muloqot qilishga imkon beradi. Dasturning bilimlar bazasi
juda katta emas, lekin uni AIML tili yordamida to’ldirib borish
mumkin yoki dastrur saytidan bilimlar bazasini yangilab turish
mumkin.
26 Programmable
Artificial
Intelligence (PAIv3.01) или
Программируемый
Искуственный
интеллект
Claudio Scordino, 2002.
Ushbu dastur foydalanuvchi bilan ingliz tilida muloqot qilishni
ta’minlaydi, u C++ tilida Linux, FreeBSD va Windows
tizimlarida ishlaydi.
| 