67
Kompyuter lingvistikasida avtomatik tarjima yo’nalishi
Reja
1. Kompyuter lingvistikasida avtomatik tarjima yo’nalishi.
2. Avtomatik tarjima yo’nalishining tarixi. Tarjimon dasturlar.
3. Avtomatik tarjima yo’nalishining zamonaviy holati va istiqboli.
Tayanch so’z va iboralar: Matn tahriri, avtomatik tarjima, til o’qitishni
avtomatlashtirish, elektron lug’atlar, tezaurus lug’atlar, kompyuter leksikografiyasi,
kompyuter lingvodidaktikasi, on-line tarjima tizimi, ekvivalent moslik, transformatsion
moslik, tarjima protsedurasi, generatsiya, translyatsiya, bilingv bazasi, example-based
translation (namunalarga asoslanadigan tarjima), rule-based translation (algoritmga
asoslangan tarjima), translation memory (tarjimon xotirasi).
Informatsiyaning geometrik progressiya asosida keskin ko’payishi ularni boshqa
tillarga tezkor tarjima qilinishini ta’minlovchi tizimlarga bo’lgan ehtiyojni keltirib
chiqardi. Bunga javoban mashina tarjimasi yoki avtomatik tarjima yo’nalishida amaliy
tadqiqotlar yaratila boshlandi. Eng
ahamiyatli tomoni shundaki, mashina tarjimasiga oid
izlanishlar kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelishida tayanch nuqta bo’lib
hisoblanadi.
Avtomatik tarjima bo’yicha dastlabki g’oyalar ingliz olimi Charlz Bebbidj
tomonidan 1836-1848 yillarda ilgari surilgan. Uning fikricha,
mexanik-elektron
mashinalar tillar o’rtasidagi struktur o’xshashliklar asosida kodlashtirilgan avtomatik
tarjimani amalga oshirishi mumkin. Uning loyihasi bo’yicha 50 ming ta so’z xotira
kuchiga ega bo’lgan elektron mashinalar 100000 ta so’zni avtomatik ravishda tarjima
qilishi zarur bo’ladi.
61
1949 yilda Ch.Bebbidjing g’oyalaridan ta’sirlangan
amerikalik olim Uorren
Uiver mashina tarjimasi tizimini yaratishning nazariy asoslarini ishlab chiqdi hamda
lingvistika, deshifrovka, programmalashtirish nazariyasi bo’yicha mutaxassislarni
hamkorlikka chorladi.
62
Shundan so’ng AQSHda MT bo’yicha kollaboratsiyalar,
hamkorlik loyihalari yaratildi. Mashina tarjimasi bo’yicha birinchi
xalqaro konferensiya
1952 yilda Massachusets texnologiya institutida o’tkazildi.
1954-yilda AQShdagi Jorjtaun Universitetida dunyoda birinchi marta avtomatik
tarjima tajribadan o’tkazildi. U
GAT tizimi (inglizcha
“Georgetown Automatic
Translation” birikmasining qisqartmasi) deb ataladi. Bu tajribalar IBM-701
61
