69
yilda 2,5 mln. sahifa matn ingliz tilidan nemis, fransuz, ispan, yunon,
italyan tillariga
hamda fransuz tilidan ingliz, ispan, italyan tillariga tarjima qilinadi. Avtomatik tarjima
bo’yicha dunyodagi eng yirik loyiha 1991 yilda AQShda NASA mutaxasislari
tomonidan yaratilgan:
DIANA. Uning hajmi 10 million ta so’zni tashkil etadi. U
dunyoning 6 ta yirik tiliga asoslanadi: ingliz, rus, fransuz, nemis, arab, ispan.
Rus olimlari ham professor Lyapunov rahbarligida “Vista Technology”
kompaniyasi
“Retrans Vista” loyihasini ishlab chiqdi. Uning tarkibiga kiruvchi 3 mln.
400 mingta so’z xotiraga kiritildi. Shunda 1mln. 800
mingtasi ruscha-inglizcha, 1 mln
600 mingtasi inglizcha-ruscha so’zdan iborat.
Bugungi kunda avtomatik tarjimaning quyidagi sistemalari mavjud. 40 mln.ta
so’z xotira kuchiga ega
YEUROTRA sitemasi – Yevropa olimlari tomonidan ishlab
chiqilgan. U barcha Yevropa tillari bo’yicha avtomatik tarjimani amalga oshira oladi.
SOKRAT sistemasi 40 mln. ta so’z xotira kuchiga ega. Dunyodagi 40 ta tilda
avtomatik tarjimani amalga oshiradi. Ya’ni qaysi tilda
Windows operatsion tizimi
versiyasi mavjud bo’lsa, shu tilda avtomatik tarjimani amalga oshira oladi. Lingvo
sistemasi (lingvo kompyuter lug’ati) – bu lug’atga ham dunyoning 40 tilidagi
ma’lumotlari jamlangan. 1990 yillarda Amerikada
Global Link,
Rossiyada PROMT
avtomatik tarjima tizimlari yaratildi.
Internet tizimining rivojlanishi natijasida avtomatik tarjima global tarmoqda
ham tashkil etildi, ya’ni hozirgi kunda
online-tarjima tizimi ham faol yo’lga qo’yilgan.
Avtomatik tarjimaning kamchiliklari:
1. So’zlar avtomatik tarjima jarayonida to’g’ridan-to’g’ri tarjima qilinadi.
Shuning uchun tarjimada grammatik qoidalarga deyarli rioya qilinmagan holda amalga
oshiriladi.
2. Avtomatik tarjima qilingan matnni uslub jihatdan
tahrirlab chiqish zarur
bo’ladi.
3. Hozirgi mavjud avtomatik tarjima qiluvchi sistemalar so’zlar birikuvini ham
deyarli noto’g’ri tarjima qiladi.
4. Avtomatik tarjima polisemiya, omonimiya, troplar, frazeologizmlar,
idiomalarni e’tiborga olmaydi.
Masalan,
The bat looks like a mouse with wings gapini rus va o’zbek tiliga
tarjima qilishda har bir so’zning polisemantik va omonimlik kabi semantik qirralarini
e’tiborga olish zarur. Aks holda tarjima muvaffaqiyatli chiqmaydi. Jumladagi
bat so’zi
“ko’rshapalak”, “belkurak”, “to’qmoq”, “kichik ziyofat” kabi ma’nolarni,
look so’zi esa
“qaramoq”, “nigoh”, “ko’rinish” ma’nolarini anglatadi. Bunda mazkur so’zlarni rus
yoki o’zbek tiliga tarjima qilinayotganda mos ekvivalentini
tanlash uchun kontekst va
uning distributsiyasidan (qurshovidan) kelib chiqish zarur. Ushbu holat, ayniqsa,
idiomatik ifodalar qatnashgan matnlar tarjimasida murakkablik tug’diradi. Masalan,
You
70
are an apple of my eyes jumlasi “Siz ko’zlarimning olmasisiz” tarzida so’zma-so’z
tarjima qilinadi, chunki “apple” so’zining denotative ma’nosi “olma”dir.
Lekin
kontekstdan kelib chiqib tarjimaga yondashilsa, to’g’ri tarjima yuzaga chiqadi. Bunda
jumlaning “an apple of my eyes” qismi idioma ekanligini nazarda tutish lozim va u “Siz
ko’zimning oq-u qorasisiz” tarzidagi gap hosil bo’ladi.
Tarjimadagi moslik 3 xil bo’ladi:
1) ekvivlent moslik – bunda bir tildagi so’z boshqa bir tildagi so’zga tarjimada
to’la muvofiq keladi. Masalan,
rus tilidagi “книга” so’ziga inglizcha
“book” so’zi
tarjimada to’la mos keladi.
2) variantli moslik – bunda sinonimiya va polisemiya asosida so’zning ma’nosiga
mos keluvchi variantlar ham chiqariladi. Masalan, rus tilidagi
