chiqarayotgan tovushlar kuchi, tembri bilan ajralib turadi, lekin ulardagi
aytilayotgan tovushlar balandligi bilan kam farq qiladi “birinchi oktava lya notasi”.
Ilk nutqiy harakatlarning paydo bo‘lishi uchun miya po‘stloqlarining
ishlashi bilan paydo bo‘luvchi ma’lum bir kognitiv bagaj (yuk)mavjud bo‘lishi
kerak. Ona ovozini, tovushlarni eshitganda orientir refleksining paydo bo‘lishi,
bolaning unga qarab turganni sezishi, yuzni ko‘rishi,
yorqin rangdagi
o‘yinchoqlarga qiziqib qarashi – bularning hammasi bola rivojlanishi uchun eng
muhim, yuqori bo‘lgan eshitish va ko‘rishning inson ruhiy faoliyatidagi eng zarur
dastlabki ko’rinishlari hisoblanadi.
1,5 oylik bolada muloqotning birinchi noverbal reaksiyalari paydo bo‘ladi:
onaning yuzini ko‘rishi bilan va ovozini eshitishi bilan jilmayish kabi. 3 oylik
davrga kelib, bolaning kulgusi ota-onalar kulgisi bilan sinxronlashadi.
Vizual muloqot, emotsional o‘zaro ta’siri eshitish diqqatini jalb etish va
ushlab turish, eshitish sezgisi va nutq sezgisini belgilab beruvchi verbal muloqotni
aniqlab beradi. Ye. N. Vinarskayaning ta’kidlashicha, hayotining 9-10 oyiga kelib
bolada kattalar nutqini tushunish shakllanadi, 18-20 oylikda bo‘g‘inlab ayta
oladigan 1-oddiy so‘zlarni anglaydi.
Kar bolalarda eshitishning buzilishi psixik rivojlanishining sensor asosini
toraytiradi, emotsional sohadagi,
fazoviy tasavvurlar, predmetli-amaliy
faoliyatdagi ikkilamchi buzilishlar paydo bo‘ladi. Ilk yosh davrlarida eshitishni
yo‘qotgan bolalar o‘z ona tilini egallashga qobiliyatsiz bo‘lib qoladilar. E.V.
Mironovaning fikricha, normal eshituvchi bolada qandaydir sabablar bilan
eshitishning buzilishi atrofdagilarning unga qaratilgan nutqini qabul qilish
imkoniyatinigina emas, balki uning shaxsiy nutqi sifatiga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bular: intonatsiya qashshoqlashadi, so‘zlarni
talaffuz qilish tempi
o‘zgaradi, lug‘at qisqaradi, tovushlarni talaffuz qilishda nuqson – ularni oxirigacha
talaffuz qilmaslik, tushurib qoldirish kabilar hosil bo‘ladi. Natijada og‘zaki
kommunikatsiya ikki tomonlama buziladi:
- Kar bo‘lib qolgan bola eshitmaydi va shuning uchun atrofdagilarning unga
qaratilgan nutqini tushunmaydi;
- Atrofdagilar esa, uni eshitadilar va kar bo‘lib qolgan bolaning tushunarsiz
bo‘lib qolgan nutqini tushunmaydilar.
Korreksion ishning asosiy yo‘nalishi bu – keyingi davrda kar bolalarning
nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi muloqotga o‘rgatishdan iboratdir.
A. A. Venger, G. L. Vigodskaya, Ye. I. Isenina va E. I. Lengardlarning fikrlaricha,
ilk yosh davrlardagi eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning muloqotini
rivojlantirish uchun verbal darajagacha bo‘lgan o‘qitish katta ahamiyatga ega.
Eshitishida u yoki bu kamchilik va nuqsonlari bo‘lgan bolalarni erta abilitatsiya
qilish kompleks tizimini tashkillash uchun bugungi kunda ularning psixofizik va
yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda korreksion-pedagogik ishning mazmuni
va metodikasi aniqlangan. Kar va sekin eshituvchi maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalar uchun maxsus davlat dasturlari yaratilgan. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan
bolalar uchun 1 – va 2 – turdagi maxsus (korreksion) ta’lim muassasalari uchun
ta’lim standartlari ishlab chiqilgan.
Hozirgi davrda tibbiy va pedagogik oliy ta’lim
muassasalarida, ilmiy-
tadqiqot institutlarida, shuningdek, defektologiya fakultetlarida asosiy vazifasi
sog‘ligida alohida muammolari bo‘lgan bolalar uchun kompleks yordam beruvchi
tibbiy-psixologo-pedagogik dastlabki yordam markazlari tashkil etilgan.
Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga tashhis qo‘yishda qiyinchiliklar tug‘ilsa,
yashash joylarida yoki ota-onalarining roziligi bilan yirik ilmiy-tadqiqot
muassasalarida eng yangi diagnostika usullari va korreksion metodikalardan
foydalanib chuqurlashtirilgan audiologik va pedagogik tekshiruv olib boriladi. Shu
tarzda, dastlabki davolash va korreksion-pedagogik tadbirlarni o‘tkazish,
eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning psixofizik
va nutqiy rivojlanishlarini
me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlariga mos maksimal holda yaqinlashtirish
maqsadida tibbiy-psixologo-pedagogik sharoitlarni yaratish eng dolzarb masala
bo‘lib qolmoqda.
So‘nggi o‘n yil ichida ko‘pgina mamlakatlar aholisi orasida total karlik va
karlikning yuqori darajasidagi bemorlarning ko‘payish holati kuzatilmoqda. Bu
holat ayrim dori vositalarining ototoksik ta’siri bilan bog‘liq: aminoglikozid
qatoridagi antibiotiklar, salitsalatlar, shishga qarshi va boshqa dori vositalari.
Bulardan
tashqari, homiladorlik davrida shovqinli va akkustik tabiatidagi
shikastlanishlar va shu kabi omillar sabab eshitish bilan bog’liq muammolarning
havfi ortib bormoqda. Bularning oqibatida tovush qabul qilish apparatining
shikastlanishi kuzatiladi.
