Tеz aytishlar
O‘zim uzum uzib yedim. -z-m.
Olma shoxida olmaxon, Olmaxonni olma Olimxon. -m-1.
To‘lqin turpni tunda to‘pladi. -r-t.
Bo‘ri boqqa, Soqi toqqa bordi. -q-t.
Jo‘ja cho‘chib go‘ja cho‘qir. -ch-j.
Bir tup tut, tut tagida turp, Tut turpni turtib turibdi, turp tutni turtib turibdi. -t-r.
Sora allalaydi, Rashid arralaydi. -r-1.
Hashar — hashardan shahar yashar. -sh-r.
Bolalar bilan tez aytishlar mashq qilinganda shoir va yozuvchilarning
asarlaridan, xalq ertaklari va maqollardan ham foydalanish mumkin. Masalan,
"Bor ekanda, yo‘q ekan, och ekanda, to‘q ekan, qarg‘a qaqimchi ekan,
chumchuq chaqimchi ekan, yo‘lbars o‘kirar ekan, xo‘roz qichqirar ekan, bo‘ri
bakovul ekan, tulki yasovul ekan. Ana shunday zamonda qora tovuqdek
qaqillagan bir kampir bo‘lgan ekan".
Shuningdek, quyidagicha badiiy asarlar matnidan foydalanib ham mashqlar
o‘tkazish mumkin:
"Bir boy bor ekan,
uning oti Jomboy ekan,
275
o‘zi juda boy ekan,
bir choynakda aynab qolgan choy ekan,
yomg‘ir yoqqanda bulutlar orasidan mo‘ralab turgan oy ekan,
suv o‘tmagan soy ekan,
birov minmagan toy ekan,
kigiz ko‘rpasi yo‘q,
birov yotmagan joy ekan,
hech kim ichmagan choy ekan,
ana shunday dong‘i ketgan boy ekan".
Bolalar adabiyoti bilan ishlashda, o‘qilgan asardagi talaffuzi quyin bo‘lgan
so‘zlarni o‘rgatish bilan ham, kundalik turmushda
qo‘llanadigan so‘zlarga
diqqatlarini qaratish bilan ham ularning lug‘at boyliklarini kengaytirib borish
mumkin. Asar till ustida ishlashda muallif tomonidan qo‘llangan ko‘p ma’noli,
ma’nolari bir-biriga yaqin hamda qarama-qarshi ma’noli so‘zlar, ayrim so‘z
birikmalari bilan ishlash nutq o‘stirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Bunday
so‘zlar ustida ishlash bilan bolalar yangi bilim va tasavvurlarga ega
bo‘ladilar.Ba’zan fasllarga bog‘liq she’rlar, tez aytishlar, topishmoqlarni ham
o‘rgatib borish kerak. Yuqorida aytilganidek, bolalarni qiyin tovushlarni to‘g‘ri
talafruz qilishga, tez-aytishlar orqali ularning fikrlash qobiliyatini o‘stirishga
erishiladi.
Maqol turmush tajribalari zaminida tug'ilgan va xalq donoligini ifodalagan
qisqa, ko‘pincha she'riy shakldagi hikmatli so‘zlar, chuqur ma'noli iboralardir.
Maqollar xilma-xil mavzularda bo‘lib, hayotning turli masalalarini qamrab
oladi. Ko‘pincha maqol o‘git, nasihat xarakterida bo‘ladi: “Yer haydasang - kuz
hayda, Kuz haydamasang yuz hayda”, „Hunari yo‘q kishining, mazasi yo‘q
ishining" kabi.
Maqol xalq og'zaki ijodining juda qadimiy shakllaridan biri bo‘lib, unda
xilma-xil badiiy ifoda vositalari-ohangdosh tovuslilar takrori bo‘ladi. Katta
hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo‘lgan ajoyib so‘z ustalarining o‘lmas satr va
hikmatli so‘zlari ham ko‘pincha xalq maqollariga o‘xshab ketadi. Masalan,
276
A.Navoiyning „Mahbub ul-qulub” asarida aytgan bir qancha hikmatli so‘zlari
shular jumlasidandir: „Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig'ilib daryo
bo‘lur", „Tilga ixtiyorsiz-elga e'tiborsiz" va boshq.
Ma'lumki, badiiy asar matni ustida ishlash bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi. Maqollarni o‘rganishda ham bu bosqichlarga e'tibor qaratish kerak.
1-2-sinflar maqollarni o‘rganishning birinchi bosqichi bo‘lsa, savod o‘rgatish
davri maqollarni o‘qish va o‘rganishning tayyorlov bosqichidir.
Savod o‘rgatish davridayoq o‘quvchilar maqollarni o‘qiydilar. Alifbe
davrida berilgan maqollar matn mazmuni bilan bog'liq bo‘lib, ular matn
g'oyasini o‘quvchilarga lo‘nda, aniq yetkazish uchun ham xizmat qiladi. Bu
vaqtda o‘quvchilarga maqollar o‘qitiladi, ma'nosini bilganlaricha izohlab
berishlari so‘raladi. O‘quvchilar javobini o‘qituvchi to‘ldirib, misollar bilan
dalillab
|
