23
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab
o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini
aniqlashni o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar
so‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri bo‘la bilsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi
egallaydilar.
O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan
foydalaniladi, asta-
sekin orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik
o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq
qilinadi.
O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham,
yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi
o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchini
o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni ko‘z
oldiga
keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni
aytishni talab qiladi. O‘quvchi
ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan
chiqib qoladi yoki ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha,
o‘qish jarayoni sustlashadi.
2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni,
so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. O‘quvchining diqqati kengaygan sari
bo‘g‘in va so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan
matn mazmunini
o‘zlashtirmaydi, chunki u so‘zni qanday o‘qishga ko‘p kuch beradi. Darslikdagi
rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko‘rgazmali qurollar ularning ongli
o‘qishlarini ta’minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmga qarab topadi.
Bu xato o‘qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so‘z
24
bo‘g‘inlab o‘qitiladi, so‘zni bo‘g‘in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf
tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi,
tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta e’tibor berish kerak. Savod o‘rgatishda
fonematik eshitish qobiliyatlarini o‘stirishga, ya’ni tovushni aniq talaffuz
qilishga, boshqa tovushlardan farqlashga o‘rgatish, bo‘g‘in yoki so‘zdan o‘sha
tovushni ajrata olish ko‘nikmasini o‘stirish muhim sanaladi.
Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu
bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma-
xil mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlashni, daftarni to‘g‘ri
qo‘yishni,
harfni
yozishda
yozuv
chiziqlari,
ular
bo‘ylab
qo‘lni
harakatlantirishni
esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig‘ish-
sig‘masligini mo‘ljallashi lozim. Bu jarayon o‘quvchini aqliy va jismonan
charchatadi, ayniqsa, ularning barmoq va elka muskullari charchaydi. Shuning
uchun ham darsda ikki-uch marta daqiqali jismoniy mashqlar o‘tkazilishi
maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvchi ruchkani qog‘oz
ustida sekin, ishonchsizlik
bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to‘xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan
chiziqdan chiqib ketadi, noto‘g‘rilarini bo‘yab, to‘g‘rilaydi. Bunda u
o‘qituvchiga
har daqiqada murojaat qiladi, uning qo‘li va boshi yozishda
birgalikda harakat qiladi. Yozuv jarayoni o‘quvchilarning ongli harakat
qilishlarini ham talab etadi. Shu sababli bu jarayonga o‘qituvchi sabr-qanoat
bilan katta e’tibor qaratishi juda muhim. Yozuvning chiroyli va imloviy jihatdan
to‘g‘ri bo‘lishi savodxonlikning yuksak belgisidir.
