Alfavit (Aifbo). Yuqorida ta’kidlaganimizdek harf-tovush (fonografik)
yozuvi alfavitni vujudga keltirdi. Alfavit yunon alifbosining alfa va beta (vita)
harflari nomidan olingan bo‘lib, alifbo (arab alifbosining boshlang’ich ikki harfi
– alif va bo nomidan olingan) ham deyiladi.
Alifbo – biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma’lum an’anaviy tartib
berilgan yozuv belgilari (masalan, arab alifbosi, lotin alifbosi) yoki bo‘g’in
belgilar (masalan, hind alifbosi – devanagari) majmui. Alifbo miloddan avvalgi
2000-yillar oxirlarida qadimiy Ugarit va finikiy yozuvi tovush tizimidan kelib
chiqqan. Undan ilgari Misr iyerogliflari sanoq tizimi mavjud bo‘lgan, deb
taxmin qilinadi. Turkiy xalqlarning run va turkiy (uyg’ur) yozuvlari bo‘lgan.
Ammo, bu o‘ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma’lumot uchramaydi.
Ularga oid harflar jadvali tovush belgilari haqidagi boshqa manbalardagi
81
ma’lumotlar hamda shu yozuv yodgorliklari asosida tuzilgan. Hozirgi harfiy va
ba’zan bo‘g’in alifbolari finikiy alifbosidan, oromiy (arab, yahudiy), yunon
(lotin va hokazolar) va boshqa alifbolardan kelib chiqqan. Arab alifbosi – barcha
arab mamlakatlari, shuningdek Eron, Afg’oniston, Pokiston, Sharqiy Turkiston –
Shinjon, shuningdek 13-20 asrlar boshlarida turkiy xalqlar yozuv tizimida; lotin
alifbosiga Amerika, Avstraliya qit’asidagi barcha xalqlar, Evropaning ko‘pchilik
xalqlari, Osiyo va Afrikadagi ba’zi xalqlar (Indoneziya, Turkiya va boshqalar)
yozuv tizimida; kirill alifbosiga – Evropa, Osiyodagi ba’zi xalqlar yozuv
tizimida; hind bo‘g’in alifbosiga – Hindistondagi ko‘pgina elatlar yozuv
tizimida amal qilingan.
Yuksak takomillashtirilgan alifbodagi bir harf muayyan bir tovushni
ifodalashi, bir tovush muayyan bir harf bilan ifodalanishi lozim. Ammo dunyoda
bunday alifbo yo‘q. Ana shunday ma’nodagi alifboga fin alifbosi birmunsha
yaqinlashadi, lekin baribir to‘liq emas. Hozirgi ingliz, franso‘z va boshqa tillar
alifbolari bunday mukammallikdan yiroq. Mana shu holat dunyo tillarining
barchasida xima-xil va juda ko‘plab grafik va imlo qoidalarining ishlab
chiqilishiga sabab bo‘lgan.
Yozuv bilan til o‘rtasida, alifbo va tilning tovush tizimi o‘rtasida bunday
farqli holatlarni yuzaga keltirgan sabablar xilma-xil. Avvalo, dunyodagi hozirda
mavjud alifbolarning deyarli hammasi ham mustaqil va tegishli til
xususiyatlarini to‘liq hisobga olgan holda yaratilgan emas. Ko‘pchilik xalqlar
o‘z yozuvlarini boshqa til yozuvini o‘z tillariga imkoniyat darajasida
moslashtirish yo‘li bilan yaratganlar. Bu hol yozuv va til munosabatlarida o‘z
izini qoldirgan.
Ayni paytda yozuv va tilning taraqqiyoti bir xil, bir-biri bilan to‘la mos
keladigan jarayon emas. Tilning taraqqiyoti tarixiy va uzluksiz jarayon, odamlar
tilga ataylab, ongli ravishda biron-bir o‘zgartirish kirita olmaydilar. Tildagi u
yoki bu o‘zgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi. Yozuv haqida esa
bunday deb bo‘lmaydi. Odamlar til xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun
yozuvga turlio‘zgartishlar kiritadilar, islohotlar qiladilar, bir yozuv tizimini
82
boshqasi bilan almashtiradilar va hokazolar. Masalan, o‘zbek xalqi asrlar
davomida arab alifbosidan foydalanib kelgan, 1923-26-yillarda bu yozuvni
o‘zbek tili tovush qurilishini to‘laroq ifodalashga moslashtirish maqsadida bir
qator harfiy o‘zgartirishlar kiritilgan. O‘zbekistonda 1929-yildan lotin yozuvi
asosidagi o‘zbek alifbosiga o‘tilgan. 1940-yildan esa
kirill
yozuvi
joriy
etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993-yil 2-sentabrda “Lotin
yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g’risida”gi qonunni qabul
qildi. Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi haqidagi O‘R Oliy Kengashi
qaroriga O‘R Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda o‘zgarishlar kiritadigan qonun
qabul qildi. Bu hujjatga ko‘ra lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi
26 ta harf va 3 ta harflar qo‘shilmasidan iborat.
83
Dunyodagi alifbolarning hammasida ham harflar soni tegishli tildagi
tovushlar (fonemalar) sonidan sezilarli darajada kam. tabiiyki, bu hol yozuvni
o‘zlashtirishni osonlashtiradi. shuning uchun ham alifbolardagi asosiy tamoyil
undagi harflar sonini ko‘paytirish emas.
Alifbo yozuvning asosini tashkil etadi. Tinish belgilari va boshqa yozma
belgilar ham yozuvning unsurlari hisoblanadi.
|
