84
Sug’d yozuvi. Bu yozuv oromiy yozuv asosida eramizdan avvalgi birinchi
ming yillikda qadimiy Sug’d zaminida yaratilgan. U 23 alomatni o‘z ichiga olar
edi. Sug’d yozuviga mansub birinchi yozma yodgorlik eramizdan oldingi I asrga
taalluqlidir.
Sug’d yozuvining alomatlarini birinchi bor frantso‘z olimi R.Goto
transliterattsiya qilgan edi.
Sug’d yozuvida avvallari bir-biriga ulardan harflar (ligatiralar) juda kam
bo‘lgan. Har bir harf o‘zining alohida yozma shakliga ega bo‘lib, ularni bemalol
bir-biridan farq qilish mumkin edi.
VI asrning boshlariga “sutra yozuvi nomukammal finik sug’d
yozuvi
taraqqiy etdi va X asrda keng qo‘llandi. Bu yozuv bilan budda dinining yozma
yodgorliklari yozilgan. Mukammal finik sug’d yozuvi sakkizinchi asrning
o‘rtalarida vujudga keldi. Bu yozuv bilan Mug’ tug’i, Afrosiyob va Panjakent
kabalar yozilgan. Siniq sug’d yozuvida ulardan harflar ko‘proq ishlatilgan va
alomatlari bir-biridan farqlash ancha qiyin bo‘lgan.
Mutaaxxir siniq sug’d yozuvi (bu yozuvni “uyg’uriy sug’d” yo
“uyg’uriy” ham dedilar) IX-XI asrlarda taraqqiy etgan. Uyg’uriy yozuvida
harflarni bir-biridan farq qilish uchun diakritik alomatlar (harflarning ustiyu
ostida nuqta va alomatlar) qo‘llangan. diakritik alomatlarni
ishlatish kitoblar
ixtiyorida edi.
Bu umumsug’d yozuvlaridan tashqari yana ikki xil sug’d yozuvi taraqqiy
etgan edi. Bularning bittasida bixoriy va ikkinchisiga istaravshaniy nomini
berish mumkin.
Miloddan avvalgi II-III asrlarda shakllangan sug’d yozuvi o‘lkamiz
madaniyati tarixida muhim rol o‘ynaladigani isbotlovchi dalillar juda ko‘p
topilgan. Dalillarning guvohlik berishicha bu yozuv ijtimoiy va madaniy
hayotning hamma sohalarida keng qo‘llangan. Shu murakkab jarayonda sug’d
yozuvining tashqi shakli takomillasha borgan hamda uning ichki mazmuni-til
tovush sistemasi tobora aniq ifodalash tomon o‘sa borgan,
muayan orfografik
normalar vujudga kela boshlagan.
85
Bu qadimiy sug’d yozuvi orqali eramizning boshlaridan to X-XI asrlarga
qadar yozilgan ko‘plab hayot yodgorliklari bizgacha etib kelgan. Bu
yodgorliklar orasida ko‘plab numizmatik materiallar (tanga yozuvlari) metall,
sofol, yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy
maktublar, diniy, ahloqiy-falsafiy matnlarning parchalari, xo‘jalik huquqiy va
diplomatik hujjatlar mavjud.
Shunday noyob yodgorliklarning katta guruhi Panjakent yaqinidagi Mug’
tog’i terasidagi qadimgi qasr xarobarilaridan topilgan sug’d hujjatlaridir.
Mazkur yodgorliklar majmuasi “Mug’ tog’i sug’d arxivi” deb nomlangan
va o‘z ichiga VII asr oxiri VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni
qamrab oladi. Bu hujjatlar sug’d podsholigiga tobe’ Panj hokimlari va amaldor
ayollarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat. Agar istilosi kunlarida, xususan,
722-yilda Panj hokimi, bir muddat Sug’d podshosi taxtiga da’vogar sifatida ish
ko‘rgan Devashtich boshliq guruh Mug’d tog’ida
joylashgan mudofaa davriga
chekingan. Shu sababli saroy hujjatlari qasrga keltirilgan. Tarix kitobi
sahifalaridan ayonki, 722 yili arablar qasrni bosib olib, vayron qildilar.
Mug’d qasri xarobalarida qolib ketgan sug’d arxivi oradan 1210 yil
o‘tgach, 1932-1933 yillarda topilgan. Bu hujjatlar shu vaqt davomida ancha
o‘rganildi, barcha matnlarning izohli nashrlari e’lon qilinmoqda va ularning til
xususiyatlari o‘rganilmoqda. Qadimgi sug’d yozuvi bo‘yicha paleografik
tadqiqotlar bajarilmoqda. Bir turkum sug’d hujjatlarining o‘zbek tiliga tarjimasi
va izohlari 1992-yil Mirsodiq Is’hoqov tomonidan etildi.
