90
me’yor sifatida doira shaklini tanlar edi. Bu doira ichida tomonlari barobar
uchburchak, kvadrat va beshburchak chizilib, undan
harflar andozasi muayan
qilingan.
Har bir harf uchun romb shaklidagi yuqoridan pastga qarab qo‘yilgan
nuqtalar ishlatilar edi. Yozuv turlariga qarab nuqtalar miqdori o‘zgartirilgan.
Masalan, muhaqqaq yozuvi uchun sakkiz nuqta, suls yozuvi uchun etti va tavqe
yozuvi uchun olti nuqta muqarrar qilingan edi.
91
Arab harflarining yozilishini hisobga olib,
doira ichidagi uchburchak,
kvadrat va beshburchak shakllaridan foydalanganlar. Dol, qof, mim va vov
harflarini yozishda uchburchakdan foydalansalar, jim harfining boshi va shunga
o‘xshash harflarni yozishda beshburchak andoza sifatida xizmat qilgan. Ba’zan
bu murakkab sistema o‘rniga oddiy usul-nuqtalar hisobi qo‘llangan. Masalan,
suls yozuvida
alif harfi etti nuqtaga, muhaqqaq yozuvida sakkiz nuqtaga, tavqe
yozuvida olti nuqtaga,
be harfi esa suls yozuvida olti nuqtaga muhaqqaqda etti,
tavqe’da
besh nuqtaga,
jim va
ayn harflarining xatdan pastgi qismi suls
yozuviga 10,5, muhaqqaq va tavqe yozuvlarida to‘qqiz nuqta hajmida
belgilangan va yozilgan.
Xattotlik san’atini
rivojlantirishda Ibn Muqla, Ibni Tavvob va Yoqut
Mustaqsimiy bilan bir qatorda XV asrning mashhur xushnavisi Sultonali
Mashhadiyning xizmatlari kattadir. Uning
“Obod ul-mashq“ risolasiga birinchi
bor chiroyli yozuvga o‘rgatishning ikki usuli - nazariy va qalamiy usullari bayon
etilgan.
Nazariy usul- o‘tgan ustozlar yozuvini o‘rganish va mushohada etishni
92
taqozo etsa,
qalamiy usul - chiroyli nusxada qarab
payvasta mashq qilishni
talab etadi.
Xushnavislikda aksariyat ikki tarzda -
jalliy va
xafiy tarzida yozardilar.
Odatan xafiy mashqi
kunduzi,
jalliy mashqi kechasi amalga oshirilar edi.
Chunki xafiy xati kichik yozilsa, jaliy yozuvi katta-katta yozilar edi. Ko‘pgina
kitoblarning hoshiyalariga xafiy xatiga kitobat qilingan yozuvlarni ko‘ramiz.
O‘rta asrlarda har bir xushnavis hech bo‘lmaganda uch xil yozuvda - suls, nasx,
nasta’liq yozuvlarida mashq qilib bilar edi. Aksariyat oltilik va nasta’liq
yozuvida juda yaxshi va chiroyli yoza olar edilar. Xushnavislarning qurollari
