.
Vektorli grafikada tasvirlarni yaratishda nuqtaga nisbatan umumiyroq bo’lgan chiziqlardan foydalaniladi. . Bu grafik dasturlarning eng mashhurlariga Adobe Illustrator, Macromedia Freehand, CorelDraw va boshqalar kiradi. Fraktal grafika badiiy kompozitsiya yaratish – bu tasvirni chizish yoki jihozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya`ni bunda tasvirlar formulalar yordamida kiritiladi. Fraktal grafika odatda o’yin dasturlarida qo’llaniladi.
Rang - bu bizning yoruglik nurlarni idrok etishimizning omillaridan biridir. Rang va uni ulchash bilan shugullanadigan fan kolorimetriya deb ataladi. U inson tomonidan nurni rang sifatida idrok etilishining umumiy konuniyatlarini bayon etadi. Kolorimetriyaning asosiy krnunlaridan biri ranglarning tuzilishi krnunlaridir. Bu krnunlar eng tularok, xolda 1853 yilda nemis matematigi German Groseman tomonidan ifoda etilgandir:
1) Rang uch ulchamlidir - uni ifodalash uchun uch tashkil etuvchi kerak buladi. Garchi uch rangdan iborat bir - biriga chizikli boglik, bulmagan ikkilanmagan mikdordagi tuplamlar mavjud bulsada, xar kanday turt rang bir - birlari bilan chizikli boglangandir.
1. Rangning RGB modeli.
Bu model nurlanish printsipi asosidagi kurilmalar yordamida olinadigan ranglarni ifodalash uchun foydalaniladi. Asosiy ranglar sifatida kizil (Red), yashil(Green) va kuk (Blue) tanlab olingan. Boshka rang va uning nozik turlar yukorida aytilgan asosiy ranglarning ma`lum mikdorini kushish bilan olinadi.
RGB tizimining asosiy ranglari va ularning kushilishi
RGB tizimi uchun yana bir muxim parametr - uch tashkil etuvchi kiymatining bir xil mikdorda aralashuvidan xosil buladigan rangdir. Bu ok rangdir.
RGB tizimining ommabopligini ta`minlovchi yana bir omil uning yakdol kurinishidir: asosiy ranglar kurish spektrining yakdol farkdanadigan kismlarida joylashgandir. RGB tizimi xozirgi paytda - birinchi navbatda rangli televizorlarda va kompyuterlarning displeylarida keng kullanilmokda.
2. RangningSMYK modeli
Ushbu model ranglarning yutilish (ayirish) printsipini amalga
oshiriladigan kurilmalarda tasvir hosil kilishda rangni ifodalash uchun
kullaniladi. Bu printsip eng avvalo kogozga pechat kiluvchi kurilmalarda
kullaniladi. Ushbu modelning atalishi asosiy subtraktiv ranglar -
xavorang(Cyan) kirmizi (Madenta) va sarik (yellow) ranglar nomida
tuzilgan
SMYK tizimining asosiy ranglari va ularning kushilishi
Ok kogozga sarik buyokning surtilishi kaytgan kuk nurning yutilishini bildiradi. Havorang buyok kizil nurni, kirmizi buyok - yashil rangni yutadi. Buyoklar kombinatsiyasi yashil, kizil, kuk, va kora ranglarning koplanishini ta`minlaydi. Ko’pgina hollarda ob`ekt o’ziga tushadigan ranglarni bir qismini «yutib», qolagan qismini aks ettiradi, ya`ni u ham biror rang bilan bo’yalgan bo’ladi. Bunday rang yaratilishi subtraktiv holat deb yuritiladi. CMYK modeli subtraktiv ranglarni ta`minlaydi, u poligrafiyada kengroq qo’llaniladi. Bu model ranglari bilan bo’yalgan rasm, RGB modeliga nisbatan ko’proq joy egallaydi.
3. Rangning HSB modeli
YUkorida kurib chikilgan rang modellari u yoki bu tarzda ba`zi asosiy ranglarning kushilishidan foydalanadi. Endi esa ulardan boshqacha, alternativ tipga mansub buladigan rang modelini kurib chikamiz.
HSV modelida rang ton N (hue), tuyinganlik S (saturation), yorkinlik yoritilganlik V (value) bilan ifodalanadi. N ning kiymati 0 dan 360 gacha bulgan graduslarda ulchanadi, chunki bu erda kamalak ranglari aylana buyicha kuyidagi tartibda joylashtiriladi: kizil, zargaldok, sarik, yashil, xavorang, kuk, binafsha. S va V ning kiymati (0... 1) soxada aniklanadi.
Aylana buyicha bir - birlarining ruparasida joylashgan, ya`ni bir -birlaridan N buyicha 180° ga fark kiluvchi ranglar bir - birlariga kushimcha ranglardir. Rangni HSV parametrlari orkali berish grafik tizimlarda tez-tez uchrab turadi, shu bilan birga odatda konus ochilgan xolda kursatiladi.
HSV ga uxshash kurilgan bopsha rang modellari xam mavjud, masalan, HLS (Hue, Lighting, Saturation) modeli xam rang konusidan foydalanadi.
Sanab utilgan barcha rang modellari rangni uch parametr bilan bayon etadi. Ular ranglarni ancha keng soxalarda ifodalaydi. Endi esa rang bir son bilan, ammo ranglarning (nozik turlarning) chegaralangan soxasi uchun, beriladigan modelni kurib chikamiz.
Test savollari
1. Kompyuter grafikasida ob’ektni quyidagi modellar ko‘rinishida tasvirlash mumkin:
1) chiziqli; 2) simli; 3) tekis; 4) poligonal; 5) hajmli
*A. 2, 4, 5
B. 1, 2, 3
C. 3, 4, 5
D. 1, 4, 5
2. Kompyuter grafikasida hajmli model quyidagicha ham ataladi
*A. tverdotelnoy
B. myagkotelnoy
C. poligonal
D. tekis
2-MAVZU. KOMPYUTER GRAFIKASI TURLARI (2 SOAT)
Reja:
Kompyuter grafikasi turlari: rastrli, vektorli va fraktal grafika ttushunchalari, tasvirlarni filtrlash, tasvirlarni arxivlash, tasvirlarni qayta ishlash va tahlil qilish.
Grafik formatlar. Arxivlash algoritmlari.
Rang modelari: Additiv, subtraktiv, persepsion (RGB, CMY, CMYK, HSV).
Bir modeldan boshqa modellarga o‘tkazish algoritmlari.
Kompyuter grafikasida 30 dan ortik tasvirlarni saklovchi fayl formatlari mavjud. Bu formatlar fakat nuktali yoki vektorli yoki 3 ulchovli tasvirni saklashi, baьzi xillari esa uchalasiga tegishli grafik maьlumotlarni saklashi mumkin.
TIFF (Tagged Image File Format) format yukori saviyadagi nuktali tasvirlarni saklash uchun muljallangan (kengaytirmasi TIF). U keng tarkalgan formatlar sinfiga oid bulib kupchilik grafik dasturlar bilan ishlay oladi. Uning rangni tushunish dianazoni katta.
PSD (Photo Shop Document) Adobe Photo Shop dasturining shaxsiy formati (kengaytirmasi PSD) bulib xisoblanadi. Nuktani tasvirini saklovchi kuchli format, rangni 48 razryadli kodlashtirishga, rang chikarish va xar xil rang modellarini uzida saklay oladi. PCX formati PC PaintBrush dasturining nuktali tasvirlarini saklash uchun yaratilgan (kengaytmasi PCX). Tasvirning rang taratish xakida maьlumotni, xar xil rang modellarini uzida saklay ololmaganligi uchun xam ishlatiladi.
Windows Bitmap. Windows muxitning nuktali tasvirlarini saklash uchun muljallangan (kengaytmasi BMP). Windows muxitdagi barcha dasturlar tomonidan kullanilishi mumkin.
GIP (Graphics Interchange Format). Fiksirlangan sondagi ranglar tasvirlarni yukori darajada sikish imkoniyatiga ega (kengaytmasi GIF). SHuning uchun internetda mashxur formatlardan biri.
PhotoCD. Format razrabotan firmoy Kodak dlya xraneniya tsifrovыx rastrovыx izobrajeniy vыsokogo kachestva (rasshirenie imeni fayla . PCD). Sam format xraneniya dannыx v fayle nazыvaetsya Image Pac. Fayl imeet vnutrennyuyu strukturu, obespechivayuщuyu xranenie izobrajeniya s fiksirovannыmi velichinami razresheniy, i potomu razmerы lyubыx faylov lishь neznachitelьno otlichayutsya drug ot druga i naxodyatsya v diapazone 4-5 Mbayt. Kajdomu razresheniyu prisvoen sobstvennыy urovenь, otschitыvaemыy ot tak nazыvaemogo bazovogo (Base), sostavlyayuщego 512x768 tochek. Vsego v fayle pyatь urovney – ot Base /16 (128x192 tochek) do Base x16 (2048x3072 tochek). Pri pervichnom sjatii isxodnogo izobrajeniya primenyaetsya metod subdiskretizatsii, prakticheski bez poteri kachestva. Zatem vыchislyayutsya raznosti Base – Base x 4 i Base x 4 – Base x16. Itogovыy rezulьtat zapisыvaetsya v fayl. CHtobы vosproizvesti informatsiyu s vыsokim razresheniem, proizvoditsya obratnoe preobrazovanie. Dlya xraneniya informatsii o tsvete ispolьzovana tsvetovaya modelь YCC.
JPEG (Joint Photograhic Expert Group). format rastrli tasvirlarni saklash uchun muljallangan (kengaytmasi.JPG). Tasvir sifati va faylni sikish darajasi orasidagi munosabatni regulirovka kilish imkoniyatni yaratadi. Sikish usullari «ortikcha» axborotni yukotishga asoslangan, shuning uchun format fakat elektron publikatsiyada ishlatish tavsiya etiladi.
Kompyuter tarakkiyoti yuzlab yangi va oddiy bulmagan atamalarni yuzaga keltirdi. Agar rastrli tasvirlarga oid tushunchalar uzlashtirilgan bulsa, rastrli grafika atamasining ma`nosi tushinarli bulanadi. Rastrlitasvirlar birgalikda tasvir xosil kiluvchi ok va kora rangga buyalgan katakchalar tuplamidan iborat saxifani eslatadi. Piksel - bu rastrli tasvirlarning asosiy elementi. Piksel (pixel - picture element suzining kiskarmasi bulib, tasvir elementini anglatadi) - bu rastr elementi (nukta), ya`ni tasvirning minimal o’lchov birligi bulib, uning rangi va yorkinligini tasvirning bopsha kismlariga boglik bulmagan xolda berish mumkin. Rastrli tasvirlar aynan ana shunday elementlardan tashkil topadi. Kompyuter tasvirlarida piksel atamasi bir necha ma`nolarni anglatadi. Bu kompyuter ekranidagi aloxida nukta, lazerli printerda chop etilgan aloxida nukta yoki rastrli tasvirning aloxida elementi bulishi mumkin. Bu tushunchalar bir xil ma`noni anglatmaydi va shuning uchun ularni aralashtirib yubormaslik maksadida ularni kuyidagicha atash kerak: kompyuter ekranidagi tasvirga murojaat etilganda - video piksel; lazerli printerda xosil kilingan aloxida nuktaga murojaat etilganda – nukta Rastrli tasvirning ixtiyoriy pikseli rangi kompyuterda bitlar kombinatsiyasi yordamida sakdanadi. Demak kancha kup bitdan foydalanilsa, shuncha kup ranglar jilosini olish mumkin. Kompyuterda ixtiyoriy piksel uchun foydalanilgan bitlar soni pikselning bitlar chukurligi deb nomlanadi. Eng oddiy rastrli tasvirlar fakat ok va kora ranglarga ega bulgan piksellardan iborat buladi va shuning uchun bunday piksellardan tashkil topgan tasvir l arni bir bitli tasvirlar deb ataladi. Kulrangga ega bulgan pikselda bitlar mikdori 2 ga teng. 24 bit bilan tasniflanuvchi ranglar, 16 milliondan ortik ranglardan iborat bulib, ular odatda tabiiy ranglar deb ataladi.
Piksellar uz ulchamiga ega bulmaganligi tufayli ular fakat ayrim kurilmalarga, masalan monitor yoki printerga uzatilgandagina uz ulchamiga ega buladi. Rastrli tasvirning xakikiy ulchamlarini yodda sakdash uchun, rastrli grafika fayllari ba`zan rastrning tasvirlash kobiliyatini uzida saklaydi. Tasvirlash kobiliyati - bu berilgan soxada mavjud elementlar mikdoridir. Rastrli grafika xaki da suz yuritilganda, piksel odatda eng kichik element, berilgan soxa esa - dyuym xisoblanadi. SHuning uchun rastrli grafika fayllarining tasvirlash krbiliyatini dyuymlardagi piksel kurinishida berilishi kabul kilingan. Rastrli grafika fayllari kompyuter xotirasini katta mikdorda band etadi. Ayrim rasmlar xotirada ma`lum kismlarni band etuvchi piksellarning mikdori kupligi sababli xotiraning katta kismini egallaydi. Rastrli tasvirning katta mikdorda joy egallashiga asosan uchta fakt ta`sir kursatadi: tasvirning ulchami, ranglarning bit chukurligi va tasvirni sakdashda foydalaniluvchi fayl formati.
Rastrli grafika anik; tasvirlarni samarali namoyish etadi. Dunyo milliardlab kichik ob`ektlardan tashkil topgan bulib, inson kuzi yaxlit jismni tashkil etuvchi ana shu diskret elementlarni kurish uchun aynan moslashgan. Anik; kurinishdan tashkari rastrli tasvirlar boshka ustunliklarga xam ega. Lazerli printer kabi chikarish uskunalari tasvirlarni xosil kilish uchun nuktalar tuplamidan foydalanadi. Rastrli tasvirlarni shunday printerlarda chop etish juda xam engil bulib, kompyuterlarga aloxida piksellarni nuktalar yordamida takdim etishda chikarish kurilmasini boshkarish kulaydir.
Rastrli grafikadan farkdi ravishda vektorli grafikada tasvir ob`ekt, aylana va chizikdarning matematik ifodasi orkali kuriladi. Vektorli grafikaning e`tiborli jixati shundaki, unda ob`ektlar uchun kompyuter buyrukdari va matematik formulalar kombinatsiyasidan foydalaniladi. Bu esa kompyuter kurilmalariga ushbu ob`ektlarning rasmini chizishda kerakli joyda real nuktalarni anikdash va joylashtirish imkonini beradi. Vektorli grafikaning ushbu xususiyati rastrli grafikaga nisbatan kator ustunliklarni berishi bilan bir vaktda uning kamchiligiga x,am sabab buladi. Vektorli grafikani odatda muljalli-ob`ekt grafikasi yoki chizma grafikasi deb atashadi. Aylanalar, chizikdar, sferalar, kublar va shunga uxshash oddiy ob`ektlardan murakkabrok; ob`ektlarni x,osil kilishda foydalaniladi. Vektorli grafikada ob`ektlar turli ob`ektlarning kombinatsiyasidan foydalanish orkali xosil kilinadi. Oddiy ob`ektlarni xosil kilishda oddiy tasvirlashdan foydalaniladi. Tugri chizik;, ey, aylana, ellips va bir xil rangli yoki uzgaruvchan rangli sox,alar - bular ikki ulchamli rasmlar bulib, ulardan detallashtirilgan tasvirlarni yaratishda foydalaniladi. Uch ulchamli kompyuter grafikasida murakkab tasvirlarni xosil kilishda sfera, kub kabi elementlardan foydalanilish mumkin.
Vektorli grafikaning e`tiborli tomoni shundaki, unda tasvirlash oddiy bulib kompyuter xotirasida kichik joy egallaydi. Birok;, batafsil tasvirlangan vektorli ob`ekt uta murakkab bulib, u foydalanuvchi kutgandan boshkacha kurinishda chop etilishi yoki printer vektorli buyrukdarni notugri yoki umuman tushunmasligi tufayli chop etilmasligi mumkin.
Turli vektorli formatlar turlicha ranglar imkoniyatiga eta. Ranglar haqida umuman ma`lumotni uz ichiga olmagan eng oddiy formatlar chikaruvchi kurilmalarning urnatilgan ranglaridan foydalanadi, boshka formatlar esa uttiz ikki bitli ranglar haqida tulik; ma`lumotlarni sakday oladi. Agar fayl rastrli tasvirlarni uzida sakdamagan bulsa, vektorli format kanday ranglar modelidan foydalanishidan kat`iy nazar faylning ulchamiga ta`sir kilmaydi. Oddiy vektorli ob`ektlarda rangning kiymati ob`ektga tulaligicha tegishli buladi. Ob`ektning rangi uning vektorli tasnifi kismida sakdanadi. Vektorli grafikaning eng kuchli tomoni shundaki, u xar kanday chikarish kurilmasining tasvirlash kobiliyatidan foydalanadi. Bu esa vektorli rasmning ulchamlarini uning sifatini yukotmagan x,olda uzgaRtiRish imkonini beradi. Vektorli buyrukdar chikarish kurilmasiga berilgan ulchamDagi ob`ektni zarur bulgan mikdordagi nuktalardan foydalanib chizish x,akida ma`lumot beradi. Boshkacha aytganda, ob`ektni xosil kilishda chikarish kurilmasi kancha kup nuktalardan foydalansa, u shunchalik yaxshi kurinishga ega buladi. Vektorli grafika yana bir ustunlik jixatiga ega bulib, rasmning aloxida kismini boshkalariga ta`sir utkazmagan xolda tax,rirlash mumkin. Rastrli ob`ektlarga ega bulmagan vektorli tasvirlar kompyuter xotirasida nisbatan kichik joy egallaydi. Vektorli rasmlar kompyuterdan chikarish kurilmalari (printerlar)ga uzatiluvchi turli buyrukdardan tashkil topadi. Printerlar uzining shaxsiy mikroprotsessorlariga ega bulib, ular yordamida ushbu buyrukdarni interpretatsiya kilib, krgoz saxifasida nuktalarga aylantirishga xarakat kiladi. Ba`zan ikki protsessor orasidagi alokada yuzaga keluvchi muammolar tufayli printer rasmning aloxida kismlarini chop eta olmaydi. Printer turlariga boglik; ravishda muammolar yuzaga kelishi va bunda toza varok; chikishi, kisman chop etilgan rasm yoki xato sodir bulganligi haqida xabar chikishi mumkin. Bu grafik dasturlarning eng mashhurlariga Adobe Illustrator, Macromedia Freehand, CorelDraw va boshqalar kiradi.
Fraktal grafika xam vektorli grafikaga uxshab matematik xisoblashlarga asoslangan. Fraktal grafikaning asosiy elementi bulib matematik formulaning uzi xisoblanadi, ya`ni kompyuter xotirasida xech kanday ob`ekt sakdanmaydi xamda tasvir fakat tenglamalar asosida kuriladi. Tenglamalardagi koeffitsientlarni uzgartirib, umuman boshka tasvirni olish mumkin.
Rastr tasvirlarni saqlash uchun fayllar formati.
Hozirgi paytda rastr tasvirlari uchun ko’plab fayllar formatlari ma’lum.
BMP faylning sarlavhasi BITMAPFILEHEADER deb ataladi. Undan faylning umumiy tasnifi (holatining bayoni) joylashtiriladi. Sarlavha quyidagi maydonlarga ega:
WORD bf Type – “BM” simvollarini saqlaydi. Bu format kodidir.
DWORD bf Size – faylning baytlardagi umumiy o’lchami.
WORD bfReserved1 – rezervlangan, hozircha 0 ga teng.
WORD bfReserved2 – rezervlangan, hozircha 0 ga teng.
DWORD bfOffBits – ushbu fayldagi bitlar massivining adresi.
Shundan keyin faylda yana bir sarlavha – BITMAPINFOHEADER keladi.
Unda rastrning o’lchamlarini va piksellarning rang formatlarini tasnifi saqlanadi. Ushbu sarlavha quyidagi maydonlarga ega:
DWORD biSize – sarlavha o’lchami, 40 ga teng.
LONG biWidth- piksellardagi rastr kengligi.
LONG bi Height – piksellardagi rastr balandligi.
WORD biPlanes – 1 ga teng bo’lishi kerak.
WORD biBitCount – bir pikselga to’g’ri keluvchi bit, 1,4,8,16,24 yoki 32 bo’lishi mumkin.
DWORD biCompression – nolga teng.
DWORD biSizeImege – rastr bit massivining baytlardagi o’lchami.
LONG biXPelsPerMeter – x bo’yicha 1 lietrdagi piksellar sonida ifodalanuvchi razreshenie.
LONG biYPelsPerMeter –U bo’yicha
DWORD biClrUsed – agar 0 ga teng bo’lsa, ranglarning maksimal miqdori foydalaniladi.
DWORD biClrImportant – agar biClrUsed=0 bo’lsa, 0 ga teng shundan keyin faylda RGBQUAD ko’rinishida yozuv ko’rinishidagi palitra joylashadi. Har bir yozuv o’zida to’rt qatorni saqlaydi.
BYTE rgbBlue – B rang tashkil etuvchisi, 0 dan 255 gacha.
BYTE rgbGreen -G tashkil etuvchisi.
BYTE rgbRed – R tashkil etuvchisi
BYTE rgbResevred – foydalanilmaydi, 0 ga teng.
RGB QAUD yozuvlarining soni foydalanilgan ranglar soniga teng bo’ladi. Bir pikselga 24 bit to’g’ri kelsa, palitra bo’lmaydi. SHuningdek bir pikselga 16 va 32 bit to’g’ri keladigan ba’zi rang formatlari uchun ham palitra kerak emas.
Qator tiplari uchun bu yerda shunday belgilashlar qabul qilinadi.
BYTE – belgisiz bir baytli butun son.
WORD – belgisiz ikki batli butun son.
DWORD – belgisiz to’rt baytli butun son.
LONG – belgiga ega bo’lgan to’rt baytli butun son.
Palitradan keyin (agar u bor bo’lsa) BMP faylida bit (aniqrog’i, bayt massivi) ko’rinishidagi rastr yoziladi. Bit massivida ketma-ket rastr qatorining baytlari yoziladi. Qatordagi baytlar soni to’rtga karrali bo’lishi lozim, shuning uchun agar gorizantal bo’yicha piksellar soni bu shartga to’g’ri kelmasa, unda o’ng tomondan har bir qatorga ba’zi bitlar soni qo’shimcha yozilib qo’yiladi (qator ikkilangan so’z chegarasiga tekislanadi).
BMP fayllarida tasvirni siqish mavjud emas, ammo rastr tasvirining ifodalashning bunday formati (Device Independent Bitmap) RLE (Run Length Encoding) oddiy siqish algoritmi qo’llaniladigan D|Btipidagi fayllar uchun ham foydalaniladi. RLE algoritmi shuningdek boshqa omillashgan rastrli grafik formatalarida, masalan, RSX da ham qo’llaniladi.
Boshqa grafik formatlar bayonini adabiyot manbalaridan, masalan, Internet tarmog’idan topish mumkin.
Test savollari
1. GIF tasvirlarining afzalliklari qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
a) Webda eng ko‘p qo‘llaniladigan grafik format
b) * Barcha javoblar to‘g‘ri
c) GIF ning diagrammatik tasvirlari JPYeGga qaraganda chiroyliroq ko‘rinadi.
d) GIF aniqlikni va o‘zaro birikish hususiyatini ta’minlaydi. Barcha web ko‘rgichlari GIF formatidagi tasvirlarni qo‘llab quvvatlaydi
2. JPEGdan foydalanishning asosiy sabablari nimalardan iborat?
a) *Tasvir faylini kichiklashtiradi. Har bir piksel uchun 24-bit rangli joy ajratadi.
b) Har bir piksel uchun 24-bit rangli joy ajratadi.
c) Har bir piksel uchun 8-bit rangli joy ajratadi
d) Tasvir faylini kattalashtiradi
3-MAVZU. CHIZISH MASALALARIGA KOMPYUTERLI YONDASHUV (2 SOAT)
| 