|
Maktabgacha yoshdagi Alalik bolalar lugʻat boyligini rivojantirish uchun metodlardan foydalanish
|
| bet | 11/12 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 110,19 Kb. | | #228265 |
Bog'liq Azimova Nozimabonu kurs ishi (1)3.2.Maktabgacha yoshdagi Alalik bolalar lugʻat boyligini rivojantirish uchun metodlardan foydalanish
Har bir yosh bosqichi uning nutqining rivojlanishiga yangi narsalarni olib keladi. Erta bolalik davridayoq bolada muloqotga boʻlgan ehtiyoj boʻladi. U bu ehtiyojni eng oddiy nutq vositalari: gʻuvullash, gʻoʻngʻirlash, birinchi soʻzlar orqali qondiradi. Nutq eng boshidanoq ijtimoiy hodisa, muloqot vositasi sifatida namoyon boʻladi. Biroz vaqt oʻtgach, nutq ham atrofdagi dunyoni bilish, harakatlarni rejalashtirish vositasiga aylanadi.
Bolaning soʻz boyligini rivojlantirish, bir tomondan, tafakkur va boshqa aqliy jarayonlarning rivojlanishi bilan, ikkinchi tomondan, nutqning rivojlanishi bilan chambarchas bogʻliqdir. Nutqning barcha tarkibiy qismlarining rivojlanishi: nutqning fonetik-fonematik va grammatik tuzilishidir. Ontogenezda lugʻatning rivojlanishi bolaning atrofdagi voqelik haqidagi tasavvurlarining rivojlanishi bilan bogʻliq. Nutqni rivojlantirish hozirgi zamonda dolzarb muammoga aylanib bormoqda .Yosh avlod nutqini shakllantirishda oila, oʻqituvchilar va tarbiyachi pedagoglarning ma’suliyati juda kattadir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning asosiy vazifalaridan biri yozish, nutq va ogʻzaki muloqotning rivojlanishi.
Bolalarning lugʻatini boyitish, toʻgri talaffuz qilishga oʻrgatish, nutqining ravon rivojlanishi uchun metodlardan toʻgri foydalana olish juda muhimdir. Nutqni rivojlantirish, jumladan, lugʻat boyligini boyitishda kattalarning nutqiy faoliyati va ularning bola bilan muloqoti muhim omil hisoblanadi. 1 yoshda kichkintoy 10-15 ta soʻzni faol biladi, 6 yoshga kelib esa uning faol lugʻati 3-3,5 mingtaga yetadi. Bolada soʻz boyligining shakllanishi soʻz yasalish jarayonlari bilan chambarchas bogʻliqdir. Tilning leksik darajasi soʻz yasashning harakat va mexanizmlari natijasi boʻlgan leksik birliklar yigʻindisidir.
Bolaning tafakkuri, nutqi rivojlanib borishi bilan bolaning lugʻat boyligi nafaqat boyibgina qolmay, balki takomillashib boradi. Shunday ekan, tarbiyachi bolalar lugʻatini boyitishda avvalo oʻzi nutq madaniyatiga rioya qilishi lozim. Tarbiyachi nutqi bolalarni diqqatini torta oladigan va tushuna oladigan tempda boʻlishi kerak.Mashgʻulot jarayonida bolalarni adabiy me’yorlarga mos tilda soʻzlashishni oʻrgatishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarga mazmunan oddiy boʻlgan, ayrim soʻzlarni, shu jumladan maqollar va matallarni qabul qilish, tushunish, eslab qolish va kezi kelganda foydalanishni oʻrgatish zarur.
Biroq orada uchraydigan ayrim iboralarni tarbiyachi oʻz nutqida bolalarga tushunarli boʻladigan soʻzlar bilan ifodalab oʻtishi kerak boʻladi.Bundan tashqari bolalarni luga’tini boyitishga she’rlar,tez aytishlar yod oldirish, hikoyalarni qayta hikoya qilib berish, tasvirlar, suratlar orqali hikoyalar tuzish, savol-javoblar qilish va albatta savollarga toʻliq javob berishni oʻrgatish, turli xil ta’limiy oʻyinlar, til mashqlari orqali erishish mumkin. Bolaning aqliy rivojlanishining asosiy shartlaridan biri nutqni oʻz vaqtida rivojlantirishdir. Kechiktirilgan nutq namoyon boʻlishi zaif muloqot, soʻz boyligi va boshqa nutq buzilishlaridan kelib chiqadi.Men oʻz faoliyatim davomida 6-7 yoshli nutqida nuqsoni bor koʻplab bolalarni tarbiyaladim. Ular orasida “R” tovushini “L”, “Y”, “AB” va boshqa tovushlar bilan talaffuz qiladigan bolalarni kuzatganimda, haqiqatdan nutqida kamchiligi bor bolalar bilan bir qatorda, “R” tovushini oʻzi oʻrgangan tovush bilan talaffuz qilishga odatlanib qolgan ayrim bolalarni uchratdim. Bunday bolalarni aniqlab olishda mashgʻulot jarayonlarimda tadqiqotlar oʻtkazib bordim. Oʻyinlar, she’rlar, tez aytishlar yod oldirganimda “R” tovushini “AB” deb talaffuz qiladigan tarbiyalanuvchim “R” tovushini ayniqsa tez aytishlarda aniq aytayotgani ma’lum boʻldi. Bundan kelib chiqadiki, bolalarning ilk nutqi rivojlanayotgan paytdan uni buzilishiga yoʻl qoʻymaslik, toʻgʻri talaffuz qilishni oʻrgatib borish hamda nazorat qilib borish joiz boʻladi.
Nutqning darajasi bolaning maktabda oʻqish samaradorligiga ta'sir qiladi, shuning uchun ona tilini oʻzlashtirish maktabgacha yoshdagi muhim bosqichdir. Bolalar lugʻatini boyitishda bogʻlanishli nutqni takomillashtirish metodlaridan foydalanish ham yaxshi samara berib kelgan. Bolalarga ertak hikoya qilib bersam, ulardan qayta soʻrayman.Ya’ni shunday usuldan foydalanamanki, natijasida bolalar diqqatini jamlashni, eshitishni, gapni toʻldirishni, ertakni toʻliq soʻzlab berishni oʻrganadi.Shunday vazifa beriladi: Bir bola ertakni boshlab, keyingi bola toʻxtagan joyidan davom ettirishi kerak. Yana hikoya qilingan ertakni qay darajada toʻgʻri aytilayotgani, orada hech qanday voqea qolib ketmayotganini bolalar diqqat bilan eshitib, xato joylari boʻlsa toʻldirib ketishlari kerak boʻladi. Bunda hikoya qilingan ertak bolalarni xotirasida yaxshi saqlanib qoladi, soʻz boyligi oshadi, nutqi ravon rivojlanadi. Maktabgacha yoshda bola shunday lugʻatga ega boʻlishi lozimki, toki u bolaga tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish, maktabda muvaffaqiyatli ta'lim olish, adabiyotni, televizion va radio eshittirishlarini tushunish imkonini bersin. Shuning uchun maktabgacha ta'lim pedagogikasi lugʻatni rivojlantirishga nutqni rivojlantirishning muxim vazifalaridan biri sifatida qaraydi.
Nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalarning sо‘z boyligini oshirish maxsus pedagogikaning dolzarb masalalaridan bо‘lib kelgan. Sо‘z nutqning eng asosiy xom ashyosidir. Madomiki shunday ekan, eng asosiy talablardan biri bolalarni sо‘zlar xazinasiga olib kirish, bu xazinadan baxramand qilishdir. Bu murakkab vazifani sо‘z ustida mutasil ish olib bormay turib amalga oshirib bо‘lmaydi.
Nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar bilan olib borilgan kuzatishlar tahlili shuni kо‘rsatadiki, ular predmetlar va holatlarni bildiruvchi sо‘zlarning ma’nosini tushunishda qiyinchilik va xatolarga duch keladilar, hayotiy tajribalarida kam uchraydigan predmetlarni hatto kо‘rsata olmaydilar. Shuning uchun maxsus bolalar bog‘chasida bolalarning faol lug‘atini ularga notanish va qiyin sо‘zlar hisobiga boyitish ustida ishlash muhimdir. Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar lug‘atini kengaytirish ishi uni qurshab olgan olam bilan tanishtirish asosida olib boriladi. Har bir insonning faol va passiv lug‘ati bо‘ladi.
Faol lug‘at sо‘zlovchining faqat tushunibgina qolmay, balki о‘z nutqida qо‘llaydigan sо‘zlaridir. Passiv lug‘at sо‘zlovchining muayyan tilda tushunadigan sо‘zlaridir. Kuzatishlar shuni kо‘rsatadiki, maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalarning passiv sо‘z boyligi salmog‘i faol nutqidan yuqori turadi. Rasmdagi tasvirlarni mazkur toifadagi bolalar kо‘rsatib bera oladi, ammo nomlashga aqliy imkoni yetmaydi. Faol sо‘z boyligining kamligi nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalarning atrofdagilar bilan muloqot qilishda qiyinchilik tug‘diradi.
Nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar ba’zi sо‘zlarning rasmdagi tasvirini aytib beradi, lekin boshqa sharoitda va vaziyatda shu sо‘zlarning ma’nosini tushunmaydi. Shu bilan birga, sо‘z boyligining kambag‘alligi tufayli bolalar bir guruh sо‘zlardagina foydalanishi natijasida nutqning bir yoqlama, noaniq bо‘lishga olib keladi.
Maxsus bolalar bog‘chasidagi lug‘at ishning vazifalari quyidagilardan iborat. a) bolalar lug‘atini boyitish — bolalarni yangi va mustaqil о‘zlashtirib olishlari uchun qiyin bо‘lgan sо‘zlar bilan reja asosida muntazam ravishda tanishtirib borish demakdir. Bolalarning lug‘ati ularning tevarak-atrofdagi voqealar bilan bevosita tanishishlari asosida, bilish faoliyatlari jarayonida: kuzatishlar, kо‘zdan kechirish, ekskursiyalar va hokazolar vaqtida boyib boradi. Yangi sо‘zlarni о‘zlashtirib faqat muomala qilishgagina yordam bermay, u bolalarni tafakkurini takomillashtirish vositasi bо‘lib ham hisoblanadi.
Chunki bu jarayonda bolalar butunni qismlarga bо‘lish, alohida belgilarni bir-biridan farq qilish, taqqoslash, umumlashtirish, bir tizimga solishni о‘rganadilar. b) bolalar nutqida bо‘lgan bor lug‘atni mustahkamlash va unga aniqlik kiritish. Bu vazifa bolalarning xususiyatlariga, ularning nutqining taraqqiyot xususiyatlariga muvofiq ravishdailgari suriladi. Nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar sо‘zlarni kо‘p marta takrorlashga muhtojdir. Avvalo bolalar uchun qiyin bо‘lgan sо‘zlar ularning xotirasida mustahkamlash bilan maxsus shug‘ullanish lozim. Bolalar uchun yangi bо‘lgan tovushlarni tо‘g‘ri talaffuz etilishiga e’tibor berib boriladi. Kо‘pincha sо‘zlarni xotirada mustahkamlash bilan bir qatorda boshqa vazifalar sо‘zlarning ma’nosini aniqlash, ularning ma’nosini chuqurlashtirish ham amalga oshiriladi. Bu jarayon butun maktabgacha tarbiya yoshida davom etadi. Sо‘zlarning ma’nosini aniqlash uchun defektolog nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar kо‘rib turgan narsani kо‘rsatish va ularning nomini aniq aytib berish usulidan keng foydalanadi. v) Bolalarning lug‘atini faollashtirish maxsus bolalar bog‘chasidagi lug‘at ishining eng muhim vazifalardandir. Lug‘atni faollashtirish nutqda foydalanadigan, mazmuni bolalarga aniq tushunarli bо‘lgan sо‘zlarni kо‘paytirishdir. Turli yosh guruhlarida qilinadigan lug‘at ishining mazmuni «Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalarni о‘qitish va tarbiyalash» dasturida belgilab berilgan. Dasturda lug‘at ishi bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish asosida olib borishni nazarda tutadi. Dasturda bolalarning aktiv lug‘atiga muayyan talablar qqyiladi. Tevarak-atrofdagi buyumlar hamda hodisalar haqidagi bilim va tasavvurlarni chuqurlashtirish asosida bolalarning aktiv lug‘atiga buyumlar, ularning sifati, qanday materialdan tayyorlanganligini anglatuvchi sо‘zlarni kiritib boriladi.
Lug‘at ishining mazmuni har bir yosh guruhida murakkablashtirib boriladi. Lug‘at ishining usullari Lug‘at ishi — bolalarni tevarak - atrofdagi hayot bilan tanishtirish ishining ajralmas qismi bо‘lib, u turli metod va usullar bilan amalga oshiriladi. Lug‘at ishida quyidagi usullardan foydalaniladi. 1. Lug‘at ishining yetakchi vositasi о‘rgatishdir. О‘rgatish mashg‘ulotlari bolalar lug‘atini boyitishning samarali yо‘lidir. Lug‘at ishi usullari bolalarni tarbiyachi nutqidagi kerakli sо‘zni aniqlab, uning ma’nosini tushunib, puxta esda saqlab qolishiga shuningdeq u sо‘zni о‘z nutqida ishlatilishiga yordam berishi kerak. 2. Yangi va qiyin sо‘zni aytib berish bolalar lug‘atining boyitishnin aktiv usulidir. Yangi sо‘z aniq, adabiy jihatdan tо‘g‘ri qilib bо‘g‘inlarga bо‘lmasdan talaffuz etiladi. Nomini aytib berishda buyumning о‘zi kо‘rsatilib, tushuntirilib beriladi. 3. Tarbiyachi bolalarning yangi sо‘zlarni eslab qolishlariga erishish uchun takrorlash usulidan foydalanib, mashg‘ulot davomida bir о‘zi ayrim bolalar bilan birgalikda yoki butun guruh bilan qsha sо‘zlarni bir necha marotaba takrorlashlari mumkin. Yangi sо‘zni barcha bolalar bilan takrorlash usulidan bolalar bog‘chasining barcha guruhlarida foydalaniladi. Bu usul bolalarning nutq aktivligini kuchaytiradi, bir bolaga yangi sо‘zni aytish imkonini beradi. Lug‘at ishi uchun ba’zi mashqlar va didaktik о‘yinlar ham usul sifatida qqllanishi mumkin. Masalan: katta guruhlarda sо‘z tanlash mashqlaridan foydalaniladi.
Buyumlar klassifikatsiyalash, taqqoslash, topishmoq, о‘yinlardan katta guruhlarda bolalar lug‘atini aktivlashtirish uchun foydalaniladi. Tarbiyachi lugat ishini rejalashtirayotganida bolalar bilan maxsus ishlashni talab etadigan sо‘zlarni aniqlashi va bu sо‘zlarni о‘rgatish usullarini tanlashi zarur. Lug‘at ishini olib borishda surat bilan ishlash. Bolalar lug‘atini о‘stirishda suratlar muhim ahamiyatga ega. Lug‘at ishining barcha vazifalarini xal etishda suratdan foydalaniladi. Bolalar surat yordamida pedagog bevosita kо‘rsat a olmaydigan buyumlar, xayvonlar, xodisalar bilan tanishadilar. «Xirmon», «paxta dalasi», «paxta terish mashinasi» kabi yangi sо‘zlarni bilib oladilar. Boshqa hollarda esa suratdan bolalarning bilimi va lug‘atini mustahkamlash, aniqlashtirish hamda aktivlashtirish vositasi sifatida foydalaniladi. Bunda suratlardan kuzatish, kо‘zdan kechirish va ekskursiyalardan keyin foydalaniladi.
Nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalarga mо‘ljallangan suratlar pedagogik jihatdan qiymatli, qiziqarli va bolalarga tushunarli bо‘lishi lozim. Suratning mazmuni maktabgacha yoshidagi bolalarga tarbiya berish vazifalariga mos bо‘lishi kerak. Kichik о‘rta guruhlarda predmetli va syujetli rasmlardan foydalaniladi. Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida asosan syujetli suratlardan foydalaniladi, vaqti-vaqti bilan predmetli suratlardan ham foydalaniladi. Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar diqqatining tarqoqligi sababli mashg‘ulot boshlanmasdan oldin defektolog suratni guruh xonasiga berkitilgan holda olib kiradi. Surat uchun taglik va uni kо‘rsatish uchun tayoqcha tayyorlaydi. Mashg‘ulot kо‘pincha kichikroq muqaddima suhbat tarzida о‘tkaziladi. Bu suhbat jarayonida defektolog bolalarni suratning mazmunini tushunishga yaqinlashtiradi. Savollardan foydalanib, bolalarning о‘z tajribalaridagi surat mazmuniga yaqin hodisalarni eslashlariga yordam beradi. Surat asosida о‘tkaziladigan mashg‘ulot jarayonida yangi sо‘zlarni izohlab berish, qiyin sо‘zlarni xor bо‘lib takrorlash, taqqoslash usullaridan foydalanish mumkin. Bolalarga suratning mazmunini tushunib olishlarida yordamlashish uchun defektolog savollarni tо‘g‘ri ifodalay olishi kerak. Chunki bolalarning tо‘g‘ri javob berishlari savolarning qanday qо‘yilishiga va uni tо‘g‘ri tushunishga bog‘liq. Masalan: «Suratda nima tasvirlangan?» degan savol bolalarni suratda tasvirlangan hamma narsani aytib chiqishga majbur qiladi. Shuningdek nutq nuqsoniga ega bо‘lgan bolalar diqqatini asosiy narsaga emas, balki ikkinchi darajali narsalarga qaratadilar. «Bu surat nima haqida?» degan savol esa bolalarga uning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Surat bilan ishlashda savollarning turli shakllaridan keng foydalaniladi. 1. Suratning umumiy mazmunini aniqlash uchun: «Nima tо‘g‘risida, qanday aytamiz?» 2. Buyumlarni aytish uchun: nima, qanaqa, qayerda, nima qilyapti? 3. Suratning tarkibiy qismlari о‘rtasidagi aloqalarni aniqlash uchun nimaga, nima uchun, kimniki nega? 4. Tasvirlangandan chetga chiqish uchun: Siz qanday о‘ylaysiz? Keyin nima qiladilar? Bungacha nima bо‘lgan? 5. Surat mazmuniga yaqin bolalarning shaxsiy tajribasi bо‘yicha savollar: Senda shunday о‘yinchoqlar bormi? Yaqinda bizning guruhimizga kim keldi? Biz yangi bolani qanday kutib oldik? 6. Lug‘atlarini aktivlashtirish maqsadida katta bolalarga sinonimlarni tanlash uchun savollar beriladi: «Bu haqda yana qanday aytish mumkin!» (yuraksiz, qо‘rqoq va hokazo). Lug‘atni faollashtirishda stol ustida kо‘riladigan mayda suratlar ham juda muhim. Pedagog mashg‘ulotlar uchun suratlar, illyustratsiyalar, otkritkalar komplektlarini tanlab olishi lozim.
Xulosa
Xulosa oʻrnida shuni aytib oʻtish kerakki , alalik bolalarning ba’zilarida jismoniy va aqliy rivojlanishi ham sekinlashadi. Bu hol ularni boshqa kamchiliklar bor bolalardan ajratib olishda qiyinchiliklami tugʻdiradi. Alalik bolalarda aqliy va boshqa kamchiliklar ikkilamchi hodisa sifatida vujudga keladi. Bordi-yu, alaliya barxam topib, nutq tiklanadigan boʻlsa, ulardagi ikkilamchi hodisalar kamayadi yoki batamom yoʻqolib ketadi. Maktabgacha yoshdagi alalik bolalarga maxsus nutq bogʻchalarida oʻz vaqtida toʻgʻri yordam berib, tegishli chorafar koʻrilsa, ular ommaviy maktabning birinchi sinfidan boshlab dastur materiallarini oʻzlashtirishi va keyinchalik oliyoʻquv yurtlarida ham oʻqishini davom ettirishlari mumkin. Gapira olmaslik serjaxillikka, odamlarga aralashmaslik, parishonxotirlikka, ruhan qiynalish va boshqa noxush fazilatlarning kelib chiqishiga sabab boʻlishi mumkin. Alalik bola gapirishni istamaydi, bunga qiziqmaydi. O 'z istaklarini bildirishda imo-ishoralardan keng foydalanadi, 4-5 yashar bola 1-2 yashar bolaga oʻxshab, soʻzlami chala, oʻzgacha, qisqartirib talaffuz etadi (ashsha, umma, bi-bi) undovlari keng ishlatiladi. Ayrim alalik bolalar bildirmaydi, tovush va tovush birikmalarini ongsiz suratda avtomatik ravishda talaffuz etadi, exilogiya (aks sado nutqi) kuzatiladi, ularning lugʻati nihoyatda kambagʻal, agrammatik boʻladi.. Alalik bolalarning butun nutq sistemasi, ya’ni barcha tomonlari:fonetik-fonematik, leksik va grammatik komponentlari rivojlanmagan boʻladi. Logopediya fanidan alaliyaning turli hil klassifikatsiyalari mavjud A.Libman, R.YE.Levina V.K.Orifnskaya, V.A.Kovshikov va boshqalar). Shartli ravishda alaliyaning motor va sensor turga boʻlinishi mumkin. Biroq alaliyaning sof holdagi bir turi amaliyotda kamdan-kani kuzatiladi. Motor - sensor yoki senso-motor turlari koʻproq uchrab turadi. Motor alaliyada nutq a’zolarini harakatga keltiruvchi analizator jarohatlanganligi tufayli bola oʻzi gapira olmaydi, lekin atrofdagilar nutqini eshitadi va tushunadi. Sensor alaliyada esa nutqini idrok etish analizatorlarining faoliyati buzulganligi tufayli, bolaning nutq apparati yaxshi rivojlangan boʻlsa harn, u gapirmaydi. Kar-soqov bolalarning fiziologik eshituv layoqati rivojlanmaganligi tufayli ular nutqdan boshqa tovushlarni ham eshitmaydilar ularning ovozi yoʻq yoki nihoyatda past boʻladi . Alalik bolalarda esa ovoz kuchli boʻlib , ular imo-ishora qilganlarida malum tovush yoki tovush birikmalarini jarangli ovoz bilan ajratadilar. Kar-soqov bolalarning qulogʻidagi, jumladan quloq ichida joylashgan vestibulyator apparatidagi nuqsonlar ularning umumiy yurish-turishi, qadam tashlashiga ta’sir etsa, alalik bolalarda bunday kamchiliklar kuzatilmaydi.Qulogʻi ogʻir bolalar ovozlami umuman eshitmaydigan yoki kam eshitadigan boʻlsa, alalik bolalar nutqda tashqari tovushlarni yaxshi eshitadi. Alalikning ovoz jaranglangan, tiniq, qulogʻi ogʻir bolalarning ovozi esa jarangsiz, kuchsiz boʻladi. Alalik koʻp hollarda umuman gapirmaydi, qulogʻi ogʻir bola esa oʻz faoliyatida nutqdan foydalanadi. Albatta qulogʻi ogʻir bola nutqi oʻzgacha grammatik qoidalarga toʻgʻri kelmaydigan, koʻp xatoli boʻlsa ham, bola oʻz fikrini nutq orqali bayon etishga harakat qiladi. Alalik bolalar oligofren bolalardan oʻzining ongi, idrokligi bilan ajralib turadi. Ular oʻzini atrof-muhitga muvofiqlashtirib, mos ravishda, ya’ni adekvat tutsalar, oligofren soqov bolalar nihoyatda ogʻir, ongsiz boʻladi. Alaliyani ogʻir asabiy-ruhiy shikastlanishlar natijasida paydo boʻlgan vaqtincha saqovlik - mutizimdan ham ajrata bilish kerak.Qattiq qoʻrqish, hayajonlanish natijasida bola 3-4 kun gapirmasligi mumkin. Biroq bu hol vaqtincha boʻlib, keyinchalik bola yana gapirib ketadi. Ayrim kar-soqov ota-onalarining kichik yoshdagi bolalarida kuzatiladigan soqovlik xam alaliyadan keskin farq qiladi. Ijtimoiy-psixologik sabablardan kelib chiqqan soqovlik isterik bolalarda nutq negativizm tufayli, ya’ni gapirishni hoxlamaslikka aloqador boʻladi. Bunday bolalar oʻziga yoqqan kishilarga gapiradi, yoqmagan kishilarga esa mutlaqo gapirmaydi. Bularni ham alalik bolalardan ajrata olish kerak.Artikuliyatsion a’zolardagi qoʻpol oʻzgarishlar ham, masalan til, lab falaji soqovlikka sabab boʻlishi mumkin. Yuqorida koʻrsatilib oʻtilgan nuqsonlami iloji boricha barvaqt ajratib, bolalarni tegishli maxsus muassasalarda ta’lim — tarbiya olishini ta’minlash nihoyatda muhim. Afsuski, hozirgi kunda hali ham ayrim alalik bolalar maxsus nutq bogʻchalari, maktablarga yuborilmasdan, balka aqli zaif bolalar uchun, qulogʻi ogʻir, kar-soqov bolalar maktablari va bogʻchalariga yoki kam eshitadigan boʻlsa, alalik bolalar nutqda tashqari tovushlarni yaxshi eshitadi. Alalikning ovoz jaranglangan, tiniq, qulogʻi ogʻir bolalarning ovozi esa jarangsiz, kuchsiz boʻladi. Alalik koʻp hollarda umuman gapirmaydi, qulogʻi ogʻir bola esa oʻz faoliyatida nutqdan foydalanadi. Albatta qulogʻi ogʻir bola nutqi oʻzgacha grammatik qoidalarga toʻgʻri kelmaydigan, koʻp xatoli boʻlsa ham, bola oʻz fikrini nutq orqali bayon etishga harakat qiladi. Alalik bolalar oligofren bolalardan oʻzining ongi, idrokligi bilan ajralib turadi. Ular oʻzini atrof-muhitga muvofiqlashtirib, mos ravishda, ya’ni adekvat tutsalar, oligofren soqov bolalar nihoyatda ogʻir, ongsiz boʻladi. Alaliyani ogʻir asabiy-ruhiy shikastlanishlar natijasida paydo boʻlgan vaqtincha saqovlik - mutizimdan ham ajrata bilish kerak.Qattiq qoʻrqish, hayajonlanish natijasida bola 3-4 kun gapirmasligi mumkin. Biroq bu hol vaqtincha boʻlib, keyinchalik bola yana gapirib ketadi. Ayrim kar-soqov ota-onalarining kichik yoshdagi bolalarida kuzatiladigan soqovlik xam alaliyadan keskin farq qiladi. Ijtimoiy-psixologik sabablardan kelib chiqqan soqovlik isterik bolalarda nutq negativizm tufayli, ya’ni gapirishni hoxlamaslikka aloqador boʻladi. Bunday bolalar oʻziga yoqqan kishilarga gapiradi, yoqmagan kishilarga esa mutlaqo gapirmaydi. Bularni ham alalik bolalardan ajrata olish kerak.Artikuliyatsion a’zolardagi qoʻpol oʻzgarishlar ham, masalan til, lab falaji soqovlikka sabab boʻlishi mumkin. Yuqorida koʻrsatilib oʻtilgan nuqsonlami iloji boricha barvaqt ajratib, bolalarni tegishli maxsus muassasalarda ta’lim — tarbiya olishini ta’minlash nihoyatda muhim. Afsuski, hozirgi kunda hali ham ayrim alalik bolalar maxsus nutq bogʻchalari, maktablarga yuborilmasdan, balka aqli zaif bolalar uchun, qulogʻi ogʻir, kar-soqov bolalar maktablari va bogʻchalariga yoki kam eshitadigan boʻlsa, alalik bolalar nutqda tashqari tovushlarni yaxshi eshitadi. Alalikning ovoz jaranglangan, tiniq, qulogʻi ogʻir bolalarning ovozi esa jarangsiz, kuchsiz boʻladi. Alalik koʻp hollarda umuman gapirmaydi, qulogʻi ogʻir bola esa oʻz faoliyatida nutqdan foydalanadi. Albatta qulogʻi ogʻir bola nutqi oʻzgacha grammatik qoidalarga toʻgʻri kelmaydigan, koʻp xatoli boʻlsa ham, bola oʻz fikrini nutq orqali bayon etishga harakat qiladi. Alalik bolalar oligofren bolalardan oʻzining ongi, idrokligi bilan ajralib turadi. Ular oʻzini atrof-muhitga muvofiqlashtirib, mos ravishda, ya’ni adekvat tutsalar, oligofren soqov bolalar nihoyatda ogʻir, ongsiz boʻladi. Alaliyani ogʻir asabiy-ruhiy shikastlanishlar natijasida paydo boʻlgan vaqtincha saqovlik - mutizimdan ham ajrata bilish kerak.Qattiq qoʻrqish, hayajonlanish natijasida bola 3-4 kun gapirmasligi mumkin. Biroq bu hol vaqtincha boʻlib, keyinchalik bola yana gapirib ketadi. Ayrim kar-soqov ota-onalarining kichik yoshdagi bolalarida kuzatiladigan soqovlik xam alaliyadan keskin farq qiladi. Ijtimoiy-psixologik sabablardan kelib chiqqan soqovlik isterik bolalarda nutq negativizm tufayli, ya’ni gapirishni hoxlamaslikka aloqador boʻladi. Bunday bolalar oʻziga yoqqan kishilarga gapiradi, yoqmagan kishilarga esa mutlaqo gapirmaydi. Bularni ham alalik bolalardan ajrata olish kerak.Artikuliyatsion a’zolardagi qoʻpol oʻzgarishlar ham, masalan til, lab falaji soqovlikka sabab boʻlishi mumkin. Yuqorida koʻrsatilib oʻtilgan nuqsonlami iloji boricha barvaqt ajratib, bolalarni tegishli maxsus muassasalarda ta’lim — tarbiya olishini ta’minlash nihoyatda muhim. Afsuski, hozirgi kunda hali ham ayrim alalik bolalar maxsus nutq bogʻchalari, maktablarga yuborilmasdan, balka aqli zaif bolalar uchun, qulogʻi ogʻir, kar-soqov bolalar maktablari va bogʻchalariga yoki kam eshitadigan boʻlsa, alalik bolalar nutqda tashqari tovushlarni yaxshi eshitadi. Alalikning ovoz jaranglangan, tiniq, qulogʻi ogʻir bolalarning ovozi esa jarangsiz, kuchsiz boʻladi., qulogʻi ogʻir bola esa oʻz faoliyatida nutqdan foydalanadi. Albatta qulogʻi ogʻir bola nutqi oʻzgacha grammatik qoidalarga toʻgʻri kelmaydigan, koʻp xatoli boʻlsa ham, bola oʻz fikrini nutq orqali bayon etishga harakat qiladi. Alalik bolalar oligofren bolalardan oʻzining ongi, idrokligi bilan ajralib turadi. Ular oʻzini atrof-muhitga muvofiqlashtirib, mos ravishda, ya’ni adekvat tutsalar, oligofren soqov bolalar nihoyatda ogʻir, ongsiz boʻladi. Alaliyani ogʻir asabiy-ruhiy shikastlanishlar natijasida paydo boʻlgan vaqtincha saqovlik - mutizimdan ham ajrata bilish kerak.Qattiq qoʻrqish, hayajonlanish natijasida bola 3-4 kun gapirmasligi mumkin. Biroq bu hol vaqtincha boʻlib, keyinchalik bola yana gapirib ketadi. Ayrim kar-soqov ota-onalarining kichik yoshdagi bolalarida kuzatiladigan soqovlik xam alaliyadan keskin farq qiladi.
V.K.Orfinskaya, L.V.Melexovalarning fikricha, korreksion ishlarini bola 3-4 yoshga toʻlganda boshlash maqsadga muvofiqdir, chunki bu yoshda bolaning qiziqishi, aktivligi, ishlash uchun zarur boʻlgan onglilik, ish qobiliyati, oʻz kamchiliklarini seza olish kabi faziliyatlari rivojlangan boʻladi. Izchillik bilan olib boriladigan kompleks korreksion ishlar alalik bolada nutqiy faoliyat mexanizmlarini tarkib topishi, nutqiy kommunikatsiya, ya’ni aloqa bogʻlash va fikr yuritish vositasi sifatida shakillantirib borishga qaratiladi. Logopedik ishlar alalikning lugʻat boyligini oshirish, nutqning grammatik tomonini shakllantirish, tovushlar talafuzidagi nuqsonlami bartaraf etish, soʻz va gaplarni tuzishga oʻrgatish, fonematik oʻquvini rivojlantirish, yozma nutqni oʻzlashtirishga tayyorlashni koʻzda tutadi. 3-4 yil mobaynida muntazam olib boriladigan kompleks korreksion ishlar, koʻp hollarda bolaning umumiy, aqliy, nutqiy rivojlanishini bir qadar ta’minlash va alaliyani toʻliq bartaraf etib, bolaning ommaviy maktab dasturlarini oʻzlashtira olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratish mumkin.
Sensor alaliyani butunlay bartaraf etish imkoniyati tadqiqotchilarni ikkilantiradi. Kechishi yetarli aniqlanmagan, u bir qator omillarga bogʻliq: eshituv sezgirligi holati, oʻtkazilgan davolash vaqti va xarakteri, korreksion-tarbiyaviy ta ’sir, bolaning yoshi va aqliy rivojlanishi va h.k. Buzilishning koʻp turliligi kuzatiladi, xususan, koʻp hollarda tushunish va shaxsiy nutqning ilgari rivojlanishi kuzatilsa ham, kechishi haqida ishonch bilan gapirish qiyin. Ishning dastlabki bosqichlarida va birmuncha ogʻir hollarda, bola bilan uzoq sistemali ish olib borish natijasida ishda muvaffaqiyatga erishiladi. Ish koʻpincha, yakka, ayrim hollarda bolalarga faol nutqiy amaliyotni tashkil qilish kerak boʻlganda kichik guruhlar tuzib olib boriladi. Maxsuslashtirilgan statsionar sharoitidagi korreksion ishda nuqsonning qisman kompensatsiyalanishi tezroq amalga oshadi. Bunday bolalar bilan ishlash murakkab, turli holatlarda turli natijalar beradi. A.G.Ippolitova fikricha, bolaholati, oʻtkazilgan davolash vaqti va xarakteri, korreksion-tarbiyaviy ta ’sir, bolaning yoshi va aqliy rivojlanishi va h.k. Buzilishning koʻp turliligi kuzatiladi, xususan, koʻp hollarda tushunish va shaxsiy nutqning ilgari rivojlanishi kuzatilsa ham, kechishi haqida ishonch bilan gapirish qiyin. Ishning dastlabki bosqichlarida va birmuncha ogʻir hollarda, bola bilan uzoq sistemali ish olib borish natijasida ishda muvaffaqiyatga erishiladi. Ish koʻpincha, yakka, ayrim hollarda bolalarga faol nutqiy amaliyotni tashkil qilish kerak boʻlganda kichik guruhlar tuzib olib boriladi. Maxsuslashtirilgan statsionar sharoitidagi korreksion ishda nuqsonning qisman kompensatsiyalanishi tezroq amalga oshadi. Bunday bolalar bilan ishlash murakkab, turli holatlarda turli natijalar beradi. A.G.Ippolitova fikricha, bolaholati, oʻtkazilgan davolash vaqti va xarakteri, korreksion-tarbiyaviy ta ’sir, bolaning yoshi va aqliy rivojlanishi va h.k. Buzilishning koʻp turliligi kuzatiladi, xususan, koʻp hollarda tushunish va shaxsiy nutqning ilgari rivojlanishi kuzatilsa ham, kechishi haqida ishonch bilan gapirish qiyin. Ishning dastlabki bosqichlarida va birmuncha ogʻir hollarda, bola bilan uzoq sistemali ish olib borish natijasida ishda muvaffaqiyatga erishiladi. Ish koʻpincha, yakka, ayrim hollarda bolalarga faol nutqiy amaliyotni tashkil qilish kerak boʻlganda kichik guruhlar tuzib olib boriladi. Maxsuslashtirilgan statsionar sharoitidagi korreksion ishda nuqsonning qisman kompensatsiyalanishi tezroq amalga oshadi. Bunday bolalar bilan ishlash murakkab, turli holatlarda turli natijalar beradi. A.G.Ippolitova fikricha, bolaning butunlay nutqsizligi va tushunmasligining eng ogʻir hollarida, ishning dastlabki 3-4 oyida 8-10 ta soʻzni tushunishga erishish mumkin, biroq 2-4 tagina soʻz faol lugʻatida paydo boʻladi. Agar natija kam boʻlsa, ishlash maqsadga muvofiqmi degan savol tugʻiladi.
Biroq M.Ye.Xvatsev ish ahamiyatini ta’kidlay turib shunday deydi: "Tushunmaydigan va gapirmaydigan bola uchun 1—2 ta soʻz, normal rivojlanuvchi bola uchun 1000 ta soʻzdek koʻpdir
|
| |
