Tabiatshunoslik va uni o„qitish metodikasi
Tabiatshunoslik va uni o‗qitish metodikasi - pedagogik fan.
Tabiatshunoslik va uni o‗qitish metodikasining predmeti, maqsad, vazifa va
izlanishlar uslublari. Uning metodologik asoslari va boshqa fanlar bilan
bog‗lanishi. Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasi sohasidagi tadqiqod metodlari.
Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasining pedagogika o‗quv predmeti sifatida
ilmiy – nazariy va amaliy yutuqlari, ta'limiy va tarbiyaviy ahamiyati.
Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasi sohasidagi zamonaviy muammolar.
Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasi kichik yoshdagi o‗quvchilarni o‗qitish,
tarbiyalash va ularni rivojlantirish tizimi to‗g‗risidagi fan. Uning tarbiya
sistemasidagi o‗rni.
Tabiatshunoslik va uni o‗qitish metodikasi ta'limotining shakllanishi va
rivojlanishi.
V.F.Zuyev- tabiatshunoslik o‗qitish metodikasi darsligining birinchi muallifi.
A.Ya.Gerd - tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasining asoschilaridan biri.
Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasi ta'limotining shakllanishi. Tabiatshunoslikni
o‗qitishni rivojlantirishga hissa qo‗shgan jahon metodistlarining ilg‗or g‗oyalari
D.N.Kaygorodov, V.P.Vaxterov, L.S.Sevruk, I.I.Troyanovskiy, D.D.Semenov,
I.I.Polyanskiy,
B.E.Raykov,
V.A.Gerd,
K.P.Yagodovskiy,
S.A.Pavlovich,
M.N.Skatkin,
P.A.Zavitaev,
A.N.Nizovoy,
Z.A.Klepinina,
G.N.Akvileva,
A.A.Pleshakov, F.Vinogradova va A.A.Vaxrushevlarning ishlari.
Vatanimizda tabiiy fanlarni o‗qitishni takomillashtirishga hissa qo‗shgan
olimlar:
Ye.M.Belskaya,
A.G.Grigoryants,
T.I.Isxakov,
A.T.G‗ofurov,
A.E.Suxarev,
R.A.Gurova,
G.S.Noga,
S.K.Xabirova,
A.Qodirov,
M.M.Mahkamovlarning ishlari. Tabiatshunoslikni o‗qitish metodikasining
zamonaviy rivojlanishi.
Quyosh sistemasi.
164
Koinot. Galaktika, uning turlari va tuzilishi. Yulduzlar tizimi. Quyosh
sistemasi va sayyoralar. Merkuriy. Venera. Mars. Yupiter. Neptun. Saturn. Uran.
Quyosh sistemasidagi sayyoralarning o‗rganilganlik darajasi. Sayyoralarning
qobiqlari. Sayyoralar va Quyosh orasidagi masofa. Yulduz, asteroid va meteoritlar.
Yer, uning shakli va harakati
Yer.Yerning shakli. Yerning o‗z o‗qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishi.
Kun va tun almashishi. Yil fasllarining almashishi.Ekvator. Meridian va parallel
chiziqlari. Globus.Harita.Oy.Uning fazalari.
Yerning geografik qobig‗i.
Gidrosfera. Suv – hayot manbai. Litosfera. Yadro. Mantiya. Foydali
qazilmalar. Atmosfera. Havo gazlar aralashmasidan iborat bo‗lib suv bug‘larini
hisobga olmaganda, kimyovviy tarkibi jihatidan barqaror materiyadi. Atmosfera
(grekcha so‗zdan olingan bo‗lib, atmos-bug‘, sfera –shar, yani bug‘li qobiq, yoki
havo qobig‘i demakdir) -saiyoramizni o‗rab turuvchi va u bilan birgalikda
harakterlanuvchi, hamda undan ketadigan turli hodisa va jayonlarda ishtirok
etuvchi havo qobig‘idir.
Tiriklik belgilari.
Hujayraning oziqlanishi, rivojlanishi va ko‗payishi.
O‗simliklar fiziologiyasi.
Botanika
fanining
vazifalari.Floraning
inson
hayotidagi
axamiyati.
O‗simliklarning organlari. Generativ va vegetativ a`zolar. Gulli o‗simliklarning
ko‗payishi. Ularining turlari, oilalari, xususiyatlari. O‗simliklar hayotiy shakllari.
Tuban o‗simliklar. Yuksak o‗simliklar.
Hayvonot olamining xilma xilligi
Zoologiya so‗zi zoon - hayvon va logos - ta'limot, ya'ni fan degan ikkita
grekcha so‗zdan kelib chiqqan. Bu fan hayvonot olamining xilma-xilligi, tuzilishi,
hayvonlarning hulq-atvori, ko‗payishi, rivojlanishi, geografik tarqalishi va kelib
chiqishini, shuningdek, ularning tabiatdagi va odam hayotidagi ahamiyatini
o‗rganadi.
Hayvonot olami. Bir xujayrali organizmlar. Hayvonot olamida sinf, tur va
avlod. Baliqlar. Sudralib yuruvchilar. Qushlar. Sut emizuvchilar.
Boshlang‗ich maktab tabiyatshunoslik fanining ta'limiy va tarbiyaviy
vazifalari.
Tabiatshunoslikni o‗qitishda o‗quvchilarni ma'naviy, ahloqiy, aqliy,
vatanparvarlik, ekologik, estetik, iqtisodiy, jinsiy, gigienik, mehnat va baynalminal
tarbiyalash masalalari.
Ijodiy faoliyat tajribalari ijodiy va erkin fikrlashning asosi. Ijodiy faoliyat
tajribalarini shakllantirish yo‗llari. O‗quvchilarda atrof-muhitga nisbatan ongli
munosabatni tarkib toptirish. Qadriyatlar tizimi, tabiiy, moddiy, ma'naviy, milliy,
umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish yo‗llari.
Tabiatshunoslik ta'lim mazmunining tarkibiy qismlari. Tushunchalar,
g‗oyalar, nazariyalar. Asosiy g‗oyalar va ularni o‗quvchilar ongiga singdirish
yo‗llari. Umumbiologik va xususiy tushunchalar. Tushunchalarni shakllantirish va
165
rivojlantirish usullari. Asosiy tabiatshunoslik ko‗nikmalar va malakalar, ularni
tarkib toptirish yo‗llari. O‗quvchilar bilan o‗lkashunoslik ishlarini olib borish.
Tabiatshunoslikni o‗qitish tamoyillari va qonuniyati.
Tabiatshunoslikni o‗qitishga qo‗yiladigan zamonaviy talablar. Didaktik
tamoyillari to‗g‗risida tushuncha. Ta'lim jarayonining yaxlitliligi va tizimliligi,
o‗qitishning muntazamligi va izchilligi.
O‗qitish tamoyillari (ta'lim-tarbiya jarayonini demokratizatsiyalash va
insonparvarlashtirish, ilmiylik, sistemalilik, fundamentallilik, ko‗rgazmalilik,
samaradorlik,
onglilik,
tushunarlilik,
ta'limni
diffentsiallashtirish
va
individuallashtirish, individual va guruhlarda o‗qitishni uyg‗unlashtirish, o‗qitish
maqsadi, mazmuni, vositalari, metodlari, shakllari va natijalarining birligi,
baholash va o‗zini-o‗zi baholash)lari va qonuniyat (o‗qitish maqsadi, mazmuni,
vositalari, metodlari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog‗liqliligi, tarbiyalovchi
va rivojlantiruvchi ta'lim, ta'lim-tarbiya jarayonini tahsil oluvchilarning faoliyati
xarakteriga bog‗liqliligi, pedagogik jarayon birligi va yaxlitligi, o‗qitishning
nazariy va amaliy birligi va uzviy bog‗liqligi, o‗quv faoliyatini individuallashtirish
va guruhli o‗qitishni uyg‗unlashtirish)lari. O‗lkashunoslik qoidalari.
Boshlang‗ich sinf o‗quvchilarida tabiatshunoslik tasavvur va tushunchalarni
shakllantirishning metodik asoslari.
Tabiatshunoslik tasavvur va tushunchalarning shakllantirish asoslari.
Tabiatshunoslik
tushunchalarning klassifikatsiyasi. Boshlang‗ich sinflarda
tabiatshunoslik tasavvur va tushunchalarning sistemasi, ularni shakllantirish va
rivojlanish sharoiti. Tabiatshunoslik tushunchalarning shakllantirish bosqichlari.
Tushunchalarning shakllantirish va rivojlanish usullari. Tabiatshunoslik
tushunchalarni o‗zlashtirish jarayoni (kuzatish, qabul qilish, konkretlashtirish,
umumiylashtirish, aniqlash). Tabiat va atrofimizdagi olam haqida bilimlarni
oshirishni izchilligi.
Umumiy,
geografik
va
biologik
tushunchalarni
shakllantirish.
Tabiatshunoslik tushunchalar, g‗oyalar, nazariyalar. Asosiy g‗oyalar va ularni
o‗quvchilar ongiga singdirish yo‗llari. Umumtabiiy va xususiy tushunchalar.
Tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish usullari.
Tabiatshunoslikni o‗qitish metodlari.
Zamonaviy maktab tomonidan o‗qitish metodlariga qo‗yiladigan talablar.
Talablarga ko‗ra o‗qitish metodlarni qo‗llash to‗g‗risida O‗zbekiston Respublikasi
xujjatlari. O‗qitish metodning modeli.
Dunyoni anglash metodlari va o‗qitish metodlari. Metodlar klassifikatsiyasi
bo‗yicha munozaralar. Tabiatshunoslikni o‗qitishda foydalaniladigan metodlar
tasnifi. O‗qitishning reproduktiv metodlari. Og‗zaki (suhbat, hikoya, ma'ruza),
ko‗rgazmali (tabiiy, tasviriy, EXM dasturlari, multimedialar), amaliy (kuzatish,
tajribalarni tashkil qilish) metodlar guruhi.
Og‗zaki metodlar tasnifi, bayonning turlari (tasvirlash, tasniflash, aytib
berish). Ularga qo‗yiladigan talablar. Ko‗rgazmali metodlar tasnifi. Ko‗rgazmali
qurollarni, tajriba, kino va videofilmlarni hamda sxemalarni namoyish qilish
(ko‗rsatish). Ularga qo‗yiladigan didaktik talablar. Amaliy metodlar turlari va
166
tavsifi (qisqa va uzoq muddatli kuzatishlar, amaliy va laboratoriya ishlari, asbob-
usukunalar bilan mustaqil ishlar).Jo‗g‗rofik maydoncha va tabiat burchagida
kuzatish. O‗quvchilar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda amaliy ishlarning
axamiyati.
Tabiatshunoslikni o‗qitishda zamonaviy pedagogik (didaktik-o‗yinli,
hamkorlikda o‗qitish, muammoli, modulli ta'lim) va axborot texnologiyalaridan
foydalanish.
Metodik uslublar. Ularning turlari, tabiatni, odamlar mehnatini o‗rganishda
xususiyatlari. Tabiatshunoslik metodlarini tanlash va o‗quv jarayonida to‗g‗ri
qo‗llash.
Tabiatshunoslikdan o‗quv ishlarini tashkil etish shakllari.
Dars-o‗quv ishlarini tashkil etishning asosiy shakli. Tabiatshunoslik
darslarining turlari. O‗quv tarbiyaviy jarayonga tizimli yondashuvning mohiyati.
Tabiatshunoslik darslariga qo‗yiladigan didaktik, tarbiyaviy, psixologik va gigienik
talablar. Zamonaviy dars tarkibi. Darsning tipi va tarkibining bog‗liqligi. Darsning
makro- va mikrostrukturasi. Har xil tipdagi darslarning strukturasi. Tabiatshunoslik
darslarini takomillashtirish omillari.
Darsdan tashqari ishlar - o‗quv ishlarini tashkil etishning zaruriy shakli.
O‗quv dasturlariga muvofiq holda tabiatda, tirik tabiat burchagida va maktab
tajriba maydonida muayyan darsga mo‗ljallangan o‗quvchilarning individual va
guruhli ishlarini tashkil etish. Darsdan tashqari ishlarning tarbiyaviy, ekologik
yo‗nalishlari. Dars, darsdan va sinfdan tashqari ishlarning o‗zaro bog‗liqligi.
Tabiatshunoslikdan sinfdan tashqari mashg‗ulotlarning maqsadi, vazifalari,
ta'lim-tarbiya jarayonidagi ahamiyati, ularning amaliy va ekologik yo‗nalishi.
Sinfdan tashqari mashg‗ulotlarning turlari: o‗quvchilar bilan yakka tartibda olib
boriladigan, guruhli va ommaviy mashg‗ulotlar. O‗quvchilarning yakka tartibda
ijodiy ishlarini tashkil etish, tirik tabiat burchagi, maktab tajriba maydonchasi,
tabiatda va mustaqil ravishda tajribalar va kuzatishlar o‗tkazish, kuzatish
kundaligini yuritishni o‗rganish. Tabiatshunoslik to‗garaklarning didaktik maqsadi,
vazifalari,
mazmuni
va
mashg‗ulotlarni
tashkil
etish
metodikasi.
Tabiatshunoslikdan ommaviy mashg‗ulotlarning maqsadi, vazifalari, mazmuni.
Uy vazifasi - o‗quvchilarning mustaqil tahsilining asosi. O‗quvchilarning
mustaqil ishi va tahsilini tashkil etishning samarali yo‗llari. O‗simliklar va
hayvonlarni o‗stirish, tajribalar qo‗yish, darslik, qo‗shimcha adabiyotlar bilan
ishlash. Ijodiy daftardagi ish (qiziqarli materiallar, topishmoqlar, rebus, krossvord
va chaynvordlar to‗plash). Ekskursiyalarda to‗plangan materiallardan applikatsiya
va gerbariylar tayyorlash. Uy vazifalarini individuallashtirish.
Tabiatshunoslik o‗qituvchisi (kasbiy tayyorgarligi, ijodiy va ijtimoiy faolligi,
ma'naviy-ahloqiy sifatlari, g‗oyaviy-siyosiy yetukligi)ga qo‗yiladigan umumiy
talablar. O‗qituvchining darsga tayyorgarligi. Dars mazmuni va borishining
mavzuning ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga mos kelishi.
Darsning tuzilishini loyihalash. Dars ishlanmalarini loyihalashga qo‗yiladigan
talablar.
167
Dars mazmuniga bog‗liq holda o‗quv jihozlari, tarqatma va didaktik
materiallar, kuzatish va tajriba o‗tkazish uchun kerakli asboblarni tayyorlash.
Tabiatshunoslik fani bo‗yicha o‗quvchilar bilimlarini nazorat qilish va
baholash.
Tabiatshunoslik darslarida boshlang‗ich sinf o‗quvchilar bilimlarini nazorat
qilishni ahamiyati. Mavzu, chorak va yil yakunlarida o‗tilgan o‗quv materiallarni
takrorlash va umumlashtirish. Umumlashtiruvchi darslarning mazmuni va
o‗tkazish metodikasi. O‗quvchilarda umumlashtirish va izohlash ko‗nikmalarini
shakllantirish.
Bilimlarni tekshirish turlari. Og‗zaki so‗rash va yozma tekshirish. Individual,
frontal va ommaviy so‗rash. Bilimlarni yozma tekshirishda topshiriqlarning turlari.
Laboratoriya va amaliy ish (o‗zaro nazorat varag‗i yordamida, EXMning nazorat
dasturlari vositasida).
Bilim va ko‗nikmalarini tekshirish tizimi (rasm, jadval, didaktik kartochkalar,
dasturlashtirilgan topshiriqlarni tahlil qilish). Ijodiy daftar yuritish, amaliy
masalalar yechish.
O‗quvchilarni bilim va ko‗nikmalarni baholash va tekshirish metodlari
(tabiatshunoslik darslarida test topshiriqlari orqali o‗tkaziladigan joriy nazorat; har
chorak yakunida programmalashtirilgan topshiriqlar, ijodiy daftardagi ishlarni
tahlili asosida o‗tkaziladigan tekshiruv; yillik bilim va ko‗nikmalarni baholash).
O‗quvchilarning bilim va ko‗nikmalarini baholashga qo‗yilgan metodik talablar.
Tabiatshunoslikni o‗qitish vositalari.
Tabiatshunoslik o‗quv xonasi va o‗quv jihozlariga qo‗yiladigan pedagogik,
gigienik, estetik va psixologik talablar. Tabiatshunoslik xonasidagi jihozlar.
O‗qitish vositalarining hillari: tabiiy va tirik ob'ektlar (gerbariy, kolleksiya,
chuchelolar, ho‗l preparatlar, mikropreparatlar), tasviriy (jadvallar, sxemalar,
xaritalar, mulyajlar, maketlar), ekran vositalari (o‗quv vositalari, slaydlar,
multimedialar) va ulardan foydalanish yo‗llari. O‗qitishning texnikaviy vositalari.
EXMning ko‗rgazmali va nazorat dasturlari, elektron versiyalar va elektron
darsliklardan tabiatshunoslik darslarida foydalanish. Tabiatshunoslikni o‗qitishda
multimedia (ovozli, matnli, ovoz-matnli, viziual uch ko‗lamli - 3D)lardan
foydalanishning afzalliklari.
Tabiatshunoslik darsliklari va ular bilan ishlash. Darslikdagi surat va
topshiriqlar hususiyati. Darslikdagi rasmlarning didaktik roli. Suratlar, devoriy
suratlar bilan ishlash metodikasining hususiyatlari. Harita - sxemalardan
foydalanish metodikasi.
Jo‗grofiya maydonchasi, o‗quv-tajriba uchastkasi va tirik tabiat burchagini
jihozlash va ularda mashg‗ulotlarni tashkil qilish.
Jug‗rofiya maydonchasida tabiatni o‗rgatish usullari va uning ahamiyati.
Maktab tajriba maydonchasi va unda ishlarni tashkil etishga qo‗yiladigan
talablar. O‗simliklarni tanlash, sermahsul navlarini ekish va parvarish qilish.
Maktab tajriba maydoni zoologiya bo‗limini tashkil etish va jihozlash. O‗quv-
tajriba uchastkasining asbob-uskuna va vositalari. Maktab tajriba maydonidan
168
olinadigan materiallardan o‗quv jarayonida foydalanish. Maktab tajriba
maydonchasida o‗tkaziladigan o‗quv mashg‗ulotlarining o‗ziga hos xususiyatlari.
Tirik tabiat burchagi. Tirik tabiat burchagini tashkil etish, jihozlash, ularning
tabiatshunoslikni o‗qitishdagi ahamiyati. O‗simliklar va hayvonlar tanlash va
joylashtirish. Tabiat burchagini tashkil etish va jihozlashda o‗lkashunoslik
xususiyatlarni hisobga olish. Tirik tabiat burchagida o‗quvchilarni tabiat bilan
tanishtirish usullari va uning ahamiyati. O‗simliklar va hayvonlarning tasnifini
tuzish, ularni parvarish qilish. Tirik tabiat burchagida kuzatish va tajibalar
o‗tkazish, darsdan tashqari ishlarni tashkil etish.
Boshlang‗ich maktabda o‗lkashunoslik burchagi. O‗lkaning o‗simlik va
hayvonot olami, davlat muhofazasidagi o‗simliklar va hayvonlar. O‗zbekistonning
qizil Kitobi.
Boshlang‗ich maktablarda tabiatshunoslik fanining mazmuni, o‗quv dasturini
rejalashtirish tamoyillari.
O‗zbekistondagi ta'lim islohatlari, boshlang‗ich sinflarda tabiatshunoslikni
o‗qitish holati, muammolar va ularni bartaraf etish yo‗llari. Boshlang‗ich
maktablarining tabiatshunoslik ta'limi kontsepsiyasi. Tabiatshunoslikdan davlat
ta'lim standartlari mazmuni, tarkibiy qismlari, ta'lim mazmunining majburiy
minimumi, har bir sinf bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‗yiladigan
minimal va maksimal talablar. Tabiatdan o‗quv dasturining tahlili. Dasturning
tuzilishi va mazmuni. Dasturning asosiy bo‗limlari va ularning o‗zaro bog‗liqligi.
Maktab o‗quv rejasida «Atrofimizdagi olam» predmetining o‗rni. 1 va 2
sinfning atrofimizda olam o‗quv dasturidan o‗rin olgan atrof olam predmetlari,
ularning hususilatlari, tevarak-atrof bilan tanishish, tabiat va odamlar mehnatidagi
mavsumiy o‗zgarishlar kabi mavzular, vaqt taqsimoti, laboratoriya va amaliy
mashg‗ulotlar, ekskursiyalar. Asosiy tabiat g‗oyalar, tushunchalar, ko‗nikmalar va
malakalar.
3-4 sinflarda tabiatshunoslikning mazmuni. Tabiatshunoslik kursining asosiy
g‗oyalari (jonli va jonsiz tabiatni birligi, jonajon o‗lkamiz tabiati). Tabiatdagi
fasllar almashuvi, turlarning hilma hilligi. O‗quv dasturidan o‗rin olgan mavzular,
vaqt taqsimoti, laboratoriya va amaliy mashg‗ulotlar, ekskursiyalar. Asosiy tabiat
g‗oyalar, tushunchalar, ko‗nikmalar va malakalar.
O‗quv dasturni rejalashtirish tamoyillari. Tabiatshunoslik kursini
predmetlararo bog‗liqligi. Maktabgacha ta'lim muassalari va boshlang‗ich sinf
tabiatshunoslik
dasturlarining
izchilligi.
Tabiatshunoslikni
maktabning
boshlang‗ich va yuqori sinf fanlari bilan predmetlararo boqliligi. O‗quv
materiallarni tanlashda o‗lkashunoslik qoidalari.
Tabiatshunoslikdan laboratoriya va amaliy mashg‗ulotlarning maqsadi,
vazifalari, ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o‗rni. Laboratoriya va amaliy
mashg‗ulotlarning sinflar bo‗yicha mazmuni, tuzilishi va ularni o‗tkazish
metodikasi.
Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik darsliklari bilan tanishtirish va
mazmunining tahlili.
Oz komplektlangan maktablarda tabiatshunoslikni o‗qitishning
169
Hususiyatlari.
Oz komplektlangan maktablarda o‗quv-tarbiya jarayonini tashkillashtirish
hususiyatlari, dars o‗tish tamoyillari va usullari. Tabiatshunoslikni o‗qitishning
sinflar bo‗yicha tabaqalashtirilgan variantlari.
Oz komplektlangan maktablarda mustaqil mashg‗ulotlarning o‗rni. Mustaqil
ishlarning turlari va ularni tashkil etish qoidalari.
Har xil sinf o‗quvchilarni ma'ruza va amaliy mashg‗ulotlarda birlashtirish
printsiplari.
Oz komplektlangan maktablarda ekskursiyalar o‗tkazish tartibi va qoidalari.
Darslarni
integratsiyalash
– oz komplektlangan maktablarning asosiy
tamoyillaridan biri.
|